Joriy majburiyatlar hisobi

Joriy majburiyatlarni hisobga olish

Agar kompaniya bir yil ichida to'lashi kerak bo'lgan iqtisodiy foyda olganligini aniqlasa, darhol joriy majburiyat uchun kredit yozuvini yozib qo'yishi kerak. Olingan foyda xususiyatiga qarab, kompaniya buxgalterlari uni debet yozuvini oladigan aktiv yoki xarajat sifatida tasniflashadi.
Masalan, yirik avtomobil ishlab chiqaruvchisi egzoz tizimlarini etkazib beruvchilardan oladi va ular bilan 90 kun ichida 10 million dollar to'lashi kerak. Ushbu materiallar darhol ishlab chiqarishga joylashtirilmagani sababli, kompaniya buxgalterlari 10 million dollar miqdorida kreditorlik qarzlariga kredit yozuvini va inventarizatsiya bo'yicha debet yozuvini, aktivlar hisobini qayd etadilar. Kompaniya o'z balansini etkazib beruvchilar hisobiga to'laganda, kreditorlik qarzlarini debet qiladi va 10 million dollarga naqd pul beradi.
Deylik, kompaniya soliqlarni tayyorlash bo'yicha xizmatlarni tashqi auditoridan oladi va ular bilan keyingi 60 kun ichida 1 million dollar to'lashi kerak. Kompaniya buxgalterlari auditorlik xarajatlari hisobvarag'iga 1 million dollar debet yozuvini va boshqa joriy majburiyatlar hisobvarag'iga 1 million dollar kredit yozuvini yozadilar. Bir million dollar miqdorida to'lov amalga oshirilganda, kompaniyaning buxgalteri boshqa joriy majburiyatlar hisobvarag'iga 1 million dollar debet yozuvini va naqd pul hisobvarag'iga 1 million dollar kredit yozadi.
Joriy majburiyatlarning haqiqiy dunyosi misoli
Quyida Macy's Inc. (M) kompaniyasining konsolidatsiyalangan balansidan foydalangan holda joriy majburiyatlar misoli keltirilgan, kompaniyaning 2019 yil 3-avgustdagi 10-sonli hisobotidan.
Ko'rib turganimizdek, kompaniyaning ushbu davr uchun 6 million dollarlik qisqa muddatli qarzlari bo'lgan.
Kreditorlik qarzlari ikki qismga bo'lindi, shu jumladan umumiy qiymati 1,674 milliard dollar bo'lgan tovarlik kreditorlik qarzlari va 2,739 milliard dollarlik boshqa kreditorlik qarzlari va hisoblangan majburiyatlar.
Macy'sda 20 million dollarlik soliq to'lash kerak edi.
2019 yil avgust oyidagi umumiy majburiyatlar 4.439 milliard dollarni tashkil etdi, bu o'tgan yilning shu davriga nisbatan 4.481 milliard dollarga nisbatan deyarli o'zgarmagan.
Mamlakatimizda olib borilayotgan izchil va samarali islohotlar natijasi o‘laroq iqtisodiy ko‘rsatkichlarning barqarorligi saqlanib qolinmoqda, bunga ta’sir etuvchi asosiy omillar sifatida iqtisodiyotning modernizatsiya qilinishi, ishlab chiqarishni erkinlashtirish dasturining bekamu-ko‘st bajarilishi hamda xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasida o‘zaro majburiyatlarning o‘z vaqtida ijro etilishi, to‘lov intizomiga amal qilinishini keltirishimiz mumkin.
Majburiyatlar miqtsori xo‘jalik yurituvchi subyektlarning faolidtini belgilab beruvchi muhim ko‘rsatkichlardan hisoblanadi. O‘zbekiston Reslublikasining Fuqarolik kodeksi 234-moddasiga muvofiq, “Majburiyat- fuqarolik huquqiy munosabati bo‘lib, unga asosan bir shaxs (qarzdor) boshqa shaxs (kreditor) foydasiga muayyan harakatni amalga oshirishga, chunonchi: mol-mulkni topshirish, ishni bajarish, xizmatlar ko‘rsatish, pul to‘lash va hokazo yoki muayyan harakatdan o‘zini saqlashga majbur bo‘ladi, kreditor esa - qarzdordan o‘zining majburiyatlarini bajarishni talab qilish huquqiga ega bo‘ladi»1.
O‘z faoliyatini amalga oshirish uchun korxona tasarrufida muayyan iqtisodiy resurslar - bozor talabi bilan ta’minlanadigan iqtisodiy ne’matlar, ishchlab chiqarish uchun foydalaniladigan elementlar mavjud bo‘lishi lozim.
Majburiyatlar bu tashqi foydalanuvchilar yoki kreditorlar tomonidan biznesda qarzlar yoki haqdorlik munosabatini yuzaga keltirishdir. Majburiyatlarga misol qilib kreditorlar( taminotchilardan mahsulotni kreditga sotib olganligi uchun qarzdorlik), bank kreditlari, foydalanilgan jamlangan xarajatlar( suv va elektr toki) va soliq to`lovlari kabi to`lanmagan biznes xarajatlarini keltirish mumkin.2
Mulkdorlar tomonidan kiritilgan mablag‘larning (pul, moddiy yoki nomoddiy) umumiy summasi o‘z kapital deb ataladi. Resurslarning bir qismi mulkdor hisoblanmagan boshqalar tomonidan kiritiladi yoki korxona bilan korrespondent aloqalarga kirgan yuridik va jismoniy shaxslardan (kreditorlar, mol yetkazib beruvchilar) jalb qilingan mablag‘larni tashkil qiladi.
Jalb qilingan kapital sifatida xo‘jalik subyektining jismoniy yoki yuridik shaxslar oldidagi qarzdorligi natijasida, ya’ni firmaning o‘rnatilgan muddatda olingan iqtisodiy resurslarni yoki ularning pul ekvivalentini (tomonlar kelishuviga binoan), shuningdek, ularga hisoblangan mukofotlarni (agar shartnomada bu nazarda tutilgan bo‘lsa) egalariga (qarz beruvchilarga) qaytarish majburiyati yuzaga keladi.
Majburiyat - bu xo‘jalik subyektining amalga oshirilgan harakatlari (bitimlar) natijasida shakllangan jalb qilingan mablag‘lar manbai bo‘lib, tovarlar, ko‘rsatilgan xizmatlar yoki bajarilgan yshlar uchun kelgusi to‘lovlar uchun yuridik asos sifatida xizmat kiladi. Tenglamaning o‘ng va chap tomoni miqdori doimo moe keladi, chunki aynan bir narsa turli nuqtai nazar bilan ko‘rib chiqiladi.
“Majburiyat” tushunchasiga berilgan ko‘plab ta’riflarning tahlili shuni ko‘rsatadiki, aksariyat hollarda har bir ta’rif o‘z muallifining fikr va qarashlarini tasdiklash maqsadida shakllantirilgan bo‘lib, ularda bu tushuncha bilan bog‘liq ko‘plab jixatlari bir tomonlama alohida asoslangan holda ko‘rsatilgan. Holbuki, ilmiy kategoriya va tushunchalar o‘rganilayotgan sohaning muhim jixatlarini qamrab olishi, ixcham, sodda va qulay tuzilishga ega bo‘lishi fanning ham, amaliyotning ham samarasini yanada oshiradi.
Yuqoridagilarni umumlashtirib majburiyatlarni tavsiflovchi quyidagi holatlarini keltirish mumkin:
majburiyatlar - avval bo‘lib o‘tgan xo‘jalik muomalalari natijasidir;
majburiyatlar - bir korxonaning ikkinchisiga bo‘lgan qarzdorligidir;
majburiyatlar - korxona aktivlarining kamayishiga sabab bo‘luvchi, undiriluvchi qarzdorlikdir.
“Majburiyat” tushunchasining asosiy ta’riflarini muayyan tizimga asoslangan tahlili natijasida quyidagi xulosaga kelindi “majburiyat bir korxonaning ikkinchisiga bo‘lgan qarzdorligini ko‘rsatuvchi, ularning so‘ndirilishi esa, qarzdor korxonaning aktivlarini kamaytiruvchi, oldindan yuz bergan xo‘jalik muomalalarning natijasidir”.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlarda majburiyatlarning yuzaga kelish sabablarini quyidagicha tarkiblash mumkin:
iqtisodiy aloqaga kirishayotgan korxonalar tomonidan shartnomaviy majburiyatlarni belgilashga ma’suliyatsizlik bilan yondashuvi, natijada, shartnoma shartlarini bajarmaganligi uchun vujudga kelishi mumkin bo‘lgan huquqiy holatlarning shartnoma shartlarida aniq ko‘rsatilmaganligi;
majburiyatlarning o‘z vaqtida, to‘liq va aniq hisobi yuritilmasligi;
mahsulot, ish va xizmatlarni sotishda hisob-kitoblarning zamonaviy shakllaridan keng foydalanmaslik;
korxonalarning moliyaviy ahvolini mukammal tarzda tahlil qilinmasligi hamda ularning natijalarini boshqaruv xodimlariga o‘z vaqtida taqdim etilmasligi;
o‘zaro hisob-kitoblarda tomonlarning to‘lov layoqati pastligi;
kredit tashkilotlari bilan mijoz o‘rtasida bo‘ladigan munosabatlarda korxonalar faoliyatini baholashdagi kamchiliklarning mavjudligi.
Bizning fikrimizcha majburiyat uchta asosiy xususiyatga ega bo‘lishi kerak:
majburiyat, boshqa subyektga aktivlarning o‘tkazilishi, ishlar bajarib berilishi, xizmatlar ko‘rsatilishi yoki hisob-kitob raqamidan pul to‘lab berilishi bilan qondirilishi mumkin;
majburiyatlar munozarali bo‘lmasligi kerak, ya’ni korxona tomonidan tan olingan qarzdorlik majburiyatlar bo‘lib hisoblanadi;
majburiyatning kelib chiqish sababi subyektiv omil tufayli bo‘lmasligi kerak.
Birinchi holatda, majburiyatlarni qarzdor korxona tomonidan albatta to‘lanishi lozimligi nazarda tutilgan. Ularning o‘z vaqtida to‘lanmasligi turli salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Masalan, qarz bergan korxona o‘z haqini talab qilib, xo‘jalik sudiga murojaat qilishi mumkin. Buning natijasida, qarzdor korxona sudda yutqazib qo‘yishi hamda sud jarayoni bilan bog‘liq xarajatlarni, qarz summasini, qarzni o‘z vaqtida to‘lanmaganligi uchun sud tomonidan belgilangan jarima summasini va etkazilgan ma’naviy zararni qoplab berishiga to‘g‘ri keladi. Bu holat korxonaga katta zarar yetkazib, uning moliyaviy ahvolini yomonlashishiga sabab bo‘ladi. Shuning uchun majburiyatlarni, o‘z vaqtida mahsulot yetkazib berish, xizmat ko‘rsatish, ishlarni bajarib berish yoki pul to‘lovi orqali undirib borilishi talab qilinadi.
Ikkinchi holat, qarzdor korxonada ham, qarz beruvchi korxonada ham majburiyat miqdori bir hil bo‘lishi hamda ushbu majburiyat har ikkalasi tomonidan tan olingan bo‘lishini anglatadi.
Qarzdorlikning kelib chiqish sababi o‘rinli bo‘lishi kerak deyilganda, majburiyat paydo bo‘lishi uchun qarz bergan korxona tomonidan qarzdor korxonaga mahsulot yetkazib berilgan, xizmat ko‘rsatilgan, ishlar bajarib berilgan yoki pul ko‘rinishida to‘lov amalga oshirilgan bo‘lishi kerak. Xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘zaro iqtisodiy munosabatga kirishishlari natijasida paydo bo‘lgan majburiyatlarini o‘z vaqtida, aniq va to‘g‘ri hamda turlarga ajratgan holda hisobga olib borilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, majburiyatlarni o‘z vaqtida va aniq hisobga olib bormasligi korxona uchun keyinchalik yuqorida aytib utilgan bir qator unumsiz xarajatlarni keltirib chiqaradi.
Kreditorlik qarzi tashqaridan mablag‘lar kelishi hamda xo‘jalik faoliyati jarayonida qarz paydo bo‘lib, uning yozilishi natijasida vujudga keladi. Masalan, byudjetga qarzlar soliqlar hisoblanishi natijasida, mehnatga haq to‘lash bo‘yicha qarzlar ish haqi hisoblash bilan yuzaga chiqadi va hokazo.
Kreditorlik qarzi tashqaridan mablag‘lar kelishi hamda xo‘jalik faoliyati jarayonida qarz paydo bo‘lib, uning yozilishi natijasida vujudga keladi. Masalan, byudjetga qarzlar soliqlar hisoblanishi natijasida, mehnatga haq to‘lash bo‘yicha qarzlar ish haqi hisoblash bilan yuzaga chiqadi va hokazo. Bu qarzlar shu korxonada hosil qilingan qo‘shimcha qiymat evaziga yoki uning qayta hisoblanishi hisobiga vujudga keladi. Kreditorlik qarzining ushbu guruhi bo‘yicha qarz xo‘jalik faoliyati jarayonida yozilganida paydo bo‘ladi, qarzlar olingan daromadlar hisobiga to‘lanadi.
Qarz korxonaning turli bitimlarni bajarishi natijasida vujudga keladi va tovarlar, ko‘rsatilgan xizmatlar va bajarilgan ishlar yuzasidan kelgusidagi
1-sonli BHMS “Hisob siyosati va moliyaviy hisobot”ga binoan qarzlarni baholashning asosi bo‘lib, sotib olingan aktivlar, xizmat va ishlarning tannarxi yoki qiymati hisoblanadi.
Qarzlar qisqa (joriy) va uzoq muddatli bo‘lishi mumkin. Joriy qarzlar–bu kreditor talabiga ko‘ra bir yil ichida to‘lanadigan qarzlardir. Uzoq muddatli qarzlarga to‘lov muddati bir yildan ortiq bo‘lgan qarzlar kiradi.
16.2. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarda olingan schyotlar va majburiyatlar hisobining vazifalari
Majburiyat - fuqarolik huquqi me’yorlari - fuqarolik huquqiy munosabatlari bilan tartibga solingan ijtimoiy munosabatlarning eng keng tarqalgan shaklidir. Majburiyat-huquqiy munosabat bo‘lib, uning ta’sirida bir tomon (qarzdor) boshqa tomon (kreditor) foydasiga, masalan, mulkni o‘tkazish, ish bajarish, xizmat ko‘rsatish, pul to‘lash kabi muayyan harakatni bajarish yoxud muayyan harakatdan chetlanishga majbur bo‘ladi, kreditor esa qarzdordan majburiyatlarini bajarishni talab qilish huquqiga ega. Majburiyatlar tegishli ravishda va o‘rnatilgan muddatda qonun va shartnoma ko‘rsatmalariga muvofiq, bunday ko‘rsatmalar mavjud bo‘lmaganda esa - odatda qo‘yiladigan talablarga muvofiq tarzda bajarilishi lozim. Majburiyatlarni bajarish muddati va usuli qonun yoki shartnoma asosida o‘rnatiladi. Amaldagi qonunchilikka ko‘ra majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash usullariga quyidagilar kiritiladi: jarima, garov, kafillik, kafolat, chegirib qolish.
Shunday qilib, majburiyatlar vositasida tadbirkor o‘z ishini oqilona tashkil etgan holda uni barcha zaruriy narsalar bilan ta’minlaydi, uz tovarini sotadi va buning oqibatida boshqa shaxslar oldida yuzaga kelgan majburiyatlarni bajaradi. Korxonalar majburiyatlarini hisoblash tizimiga makroiqtisodiy yondashuv hisobot ma’lumotlarini taqdim etish metodlarining tarmoq va umuman mamlakatlarning iqtisodiy ko‘rsatkichlariga ta’sirini aniqlashdan iborat. Milliy iqtisodiy maqsadlar iqtisodiy tanazzul vaqtida kapital qo‘yilmalarni ko‘payishini rag‘batlantiruvchi moliyaviy hisobotni talab etadi.
Buxgalteriya hisobi nuqtai nazaridan majburiyat xo‘jalik faoliyatida yuz bergan voqeani o‘zida aks ettirib, bu axborot moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilarga taqdim etilishi lozim. O‘z navbatida, majburiyatlar paydo bo‘lishi, o‘zgarishi va bekor qilinishi holatlari moliyaviy hisobotda umumiy yondashuvlar bilan aniqlanadi.
Korxonalar xo‘jalik faoliyati faktlarining umumiy majmui qismi sifatida iqtisodiy yoki yuridik faktlar haqida gapira olamiz. Bunda buxgalteriya axborotlaridan tashqari iqtisodiy yoki yuridik mazmunli faktlar bir-biridan mustaqil ravishda ko‘rib chiqilishi mumkin.
Korxonalarning xo‘jalik operatsiyalari va boshqa xo‘jalik faoliyati faktlarini ko‘rib chiqishda ikki ko‘rish burchagi ostida odatda ularning mutlaqo farqli talqinini olamiz. Masalan, korxonaga yetkazib beruvchilardan mol-mulk tushumi iqtisodiy nuqtai nazardan firma mablag‘lari hajmi ortganini, uning ishlab chiqarish quvvatlari va potentsiali o‘sishini anglatadi. Mol yetkazib beruvchilar oldida qarzdorlikning yuzaga kelishi ular tomonidan korxonaga taqdim etilgan qarz hajmining oshishini anglatadi. Firmaning ixtiyoriy qarzi yuzaga kelganidan tortib to qaytarilgunga qadar amalda tashkilot tomonidan olingan qarzni o‘zida aks ettiradi. Ixtiyoriy foizlardan xoli kreditorlik qarzi - korxonalarning vaqtinchalik daromadi hisoblangan bepul qarzdir.
“Moliyaviy hisobotni tayyorlash va taqdim etishning kontseptual asoslari” deb nomlangan O‘zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobining milliy standartida majburiyatni odatda, aktiv olinganda yoki xo‘jalik yurituvchi subyekt aktivni sotib olish to‘g‘risida bitimga kirishgan daqiqadan paydo bo‘ladi, deb ko‘rsatilgan.
Majburiyatlarning yuridik va iqtisodiy mazmuni xo‘jalik yurituvchi subyektlar majburiyatlarining moliyaviy hisobot maqsadlari uchun zarurligini taqozo etadi. Hisob nazariyasida majburiyatlar asoslar bo‘yicha tasniflangan bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, yuqorida keltirilgan fikr-mulohazalarni umumlashtirib, majburiyatlarni quyidagicha guruhlashni taklif qilamiz:
ularda hisob subyektlari - korxonalarning ishtirok etishi varianti bo‘yicha;
tashkilotning moliyaviy ahvoliga ta’sir ko‘rsatishi davomiyligi bo‘yicha;
muddatlari bo‘yicha;
Iqtisodiy ma’nosiga ko‘ra majburiyatlar korxona tomonidan olingan yoki olinishi mumkin (kreditorlik qarzi), taqdim etilgan va taqdim etilishi mumkin (debitorlik qarzi), kelgusida monetar kabi nomonetar aktivlar oqimini shakllantiruvchi qarzlar hajmini o‘zida aks ettiradi.
Masalan, mol yetkazib beruvchilardan pulini kelgusida to‘lash sharti bylan tovarlar olishda xaridor amalda ushbu tovarlarga egalik huquqi yuzaga kelganidan to mol yetkazib beruvchilarga pul o‘tkazilguncha bo‘lgan muddatga qadar amalga oshirilgan etkazma hajmida qarz oladi. Buning ustiga, agar tuzilgan shartnoma shartlarida tijorat kreditlash yoki mol yetkazib beruvchilar yo‘qotishlarini qoplashning boshqa variantlari ko‘zda tutilmasa, pulning vaqt bo‘yicha qiymati omili ta’sirida xaridor mol yetkazib beruvchilardan mutlaqo bepul qarz oladi.
Shunga o‘xshash sotuvchi kelgusida tulash sharti bilan tovar sotishda tovar sotilganidan to xaridor tomonidan pul to‘langunga qadar muddat mobaynida bir tomondan tovarga egalik huquqini yo‘qotadi, ikkinchi tomondan, sotilgan mulk narxini tashkil etuvchi pulga ega bo‘lmaydi. Shundan kelib chiqilsa, moliyaviy hisobotda aks ettirilgan debitorlik qarzi amalda korxona aylanmasidan chiqarilgan (chetga jalb qilingan) mablag‘ hajmini ko‘rsatadi.
Majburiyatlar iqtisodiy talqini buxgalteriya axborotlarini shakllantirishda ularni baholashga pulning vaqtinchalik qiymati tamoyiliga qurilgan mutanosib yondashuvlarni taqozo etadi. Baholash miqdorlarining hisob-kitobi bu erda yo “bugungi” summalarni “ertangi” pullarda hisoblashni - o‘stirish jarayonini, yoki “ertangi” summalarni “bugungi” pullarda - diskontlash jarayonini talab qiladi. Bunday yondashuv (albatta muayyan darajadagi nisbiylik bilan) majburiyatlar yuzaga kelgan sanadan to ular qaytarilgungacha bo‘lgan davr uchun olinishi lozim bo‘lgan summaning qanchalik qadrsizlanishini ko‘rishga imkon beradi.
Majburiyatlarning huquqiy jihatdan tartibga solish O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari, Vazirlar Mahkamasining Qarorlari va boshqa me’yoriy hujjatlarda o‘z aksini topgan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 4 martdagi PF-1938-sonli “Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning iqtisodiy nochorligi va shartnoma majburiyatlarining bajarilishi uchun mansabdor shaxslarning javobgarligini kuchaytirish to‘g‘risida”gi Farmoni korxona va tashkilotlarning iqtisodiy nochorligi uchun xo‘jalik yurituvchi subyektlar mansabdor shaxslarining mas’uliyatini kuchaytirish, shartnomalarning o‘z vaqtida tuzilishi va belgilangan majburiyatlarning lozim darajada bajarilishini ta’minlash maqsadida qabul qilingan.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 24 apreldagi 177 sonli “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning iqtisodiy nochorligi va shartnoma majburiyatlarining bajarilishi uchun mansabdor shaxslarning javobgarligini kuchaytirish to‘g‘risida” 1998 yil 4 martdagi PF-1938-son farmonining bajarilishini ta’minlash chora-tadbirlari haqida”gi Qarori ham respublikamizda xo‘jalik yurituvchi subyektlarning shartnoma majburiyatlarini bajarishga qaratilgan.