Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı Tábiyiy pánler fakulteti Zoologiya, adam morfofiziologiyası hám onı oqıtıw metodikası kafedrası

Ámeliy iskerlikte qollanıw formaları- Izertlenip atırǵan obektlerimiz yaǵınıy balıqlar, quslar, ayırım sút emiziwshilerdiń túrleri ańshılıq xojalıqlarında úlken áhmiyetke iye bolǵanlıqtan, olardan alınatuǵın ónimlerdi aqılǵa muwapıq paydalanıw, elimizdegi balıqshılıq, qusshılıq, sharwashılıq xojalıqların búgingi hám keleshek áwladlarǵa óz qáddin joyıtpaǵan halda jetkerip beriw, sol tiykarında olardı kóbeyiw máwsimlerinde awlaw, ruxsatsız hám hátten tısqarı awlaw ilajlarına qarsı jańa is ilajlar islep shıǵıw bolıp tabıladı.
Pitkeriw qániygelik jumısınıń strukturası hám kólemi. Jumıstıń kólemi 54 betten ibarat bolıp, kirisiw, úsh bap, segiz bólim, juwmaqlaw, paydalanılǵan ádebiyatlardan ibarat.
I - BAP. ÁDEBIY MAǴLÍWMATLAR.
1.1. Qaraqalpaqstan omırtqalı haywanlar faunası.
1873-jılı Kazan Universitetiniń professorı M.N. Bogdanov tárepinen Ámiwdáryanıń tómengi aǵımınıń balıqlarınan bekire, torta, sazan, ılaqa, shortan, sıla balıqları tuwralı (balıqlardıń eń kóp tarqalǵan jeri boyınsha) 1882 «Priroda xivinskogo oazisa» degen miynetinde maǵlıwmatlar beredi. Bul demek Ámiwdárya balıqları boyınsha birinshi maǵlıwmat esaplanadı.
1886-jılı Ámiwdáryanıń teńizge quyar jerinen baslap Túrtkúlge (Petro-Aleksandrovskiy dep atalǵan burın) deyingi aralıqtan Orta Aziyanıń haywanatlar dúnyasın izertlewshi A.M. Nikolskiy tárepinen 14 balıqtıń dizimin kórsetedi.
1904-jıl A.N.Borodin ekspeditsiyanıń juwmaǵında Ámiwdáryanıń balıqshılıq jaǵdayı tuwralı jazadı. Avtor Ámiwdáryanıń Chardjawǵa deyingi aralıǵındaǵı óndirislik áhmiyetke iye bolǵan balıqlardıń dizimin kórsetedi. Bul maǵlıwmatta balıqlardı uslaw usılların t.b. jaǵdayların jazadı.
1929-jılı Qazaxstannıń Aralsk qalasında shólkemlestirilgen Aral balıqshılıq stantsiyasınan keyin Aral-Ámiwdárya, Sırdárya basseynlerinde izbe-izlik penen baqlawlar júrile basladı. Usı stantsiyanıń jumısınıń nátiyjeleri G.V. Nikolskiydiń, 1938-jılǵı «Rıbı Tadjikistana», 1940-jılǵı «Rıbı Aralskogo morya» atlı monografiyalarında shıqtı.
1963-jılı F.A. Turdakov «Rıbı Kirgizii» degen úlken monografiya jazadı. Ol monografiya Aral basseyniniń ixtiofaunası tuwralı ilimiy-teoriyalıq maǵlıwmatlardı beredi. Bul jumısta ilimpaz Ámiwdárya hám Sırdárya basseynleriniń ortańǵı hám taw aldı uchastkaların jer orta teńizi kishi oblastınıń óz aldına Túrkistan provintsiyasına kirgizedi. Bul Tonto-Kaspiy_Aral bólimleri menen teppe-teń dep kórsetedi. Bul jumısta F.A. Turdakov balıqlardıń Ámiwdárya boylap tarqalıwı, ayırım túrlerdiń dáryada zonaǵa bóliniwleri tuwralı birinshi maǵlıwmatlardı beredi.
Aral teńizi, Ámiwdárya hám onıń ish kólleri boyınsha izbe-izlik penen ixtiologiyalıq, gidrobiologiyalıq hám balıqshılıq xojalıǵı boyınsha izertlewler 1959-jılı Qaraqalpaqstanda Ózbekstan ilimler akademiyasınıń Qaraqalpaqstan bólimi shólkemleskennen keyin baslandı. Bul jas ilimiy mekemeniń ilimiy jumısları Aral teńiziniń hám Ámiwdáryanıń jaǵdayları 1962-jılı Nókis qalasında pútkil soyuzlıq (sol waqıtta) Moskva ixtiologiyalıq komissiyanıń Ózbekstan ilimler akademiyasınıń hám pútkil soyuzlıq balıq xojalıǵın izertleytuǵın ilimiy mekemelerdiń qatnasıwında ilimiy konferentsiya shólkemlestirildi. Konferentsiyanıń juwmaǵı «Rıbnıe zapası Aralskogo morya i puti ix ratsionalnogo ispolzovaniya» degen at penen 1964-jılı shıqtı. Usı mekemeniń institutlarınıń (laboratoriyalarınıń) xızmetkerleri tárepinen Ámiwdárya balıqları hár tárepleme izertlene basladı. L.P. Pavlovskaya Aral súweniniń Ámiwdáryada jasawı wakıtlarındaǵı biologiyası menen shuǵıllandı (1966, 1968, 1976 t.b.), L.P. Pavlovskaya, K. Suyunova, Gusevalar súwenniń kóbeyiw dáwirin izertledi (1967), L.P. Pavlovskaya hám K. Yusupov qılısh balıqtıń Ámiwdáryada jasaw dáwirin izertlegen (1972), kishi hám úlken sumıray balıqların (dárya balıǵı) N.I. Sagitov hár tárepleme izertlegen (1966, 1968, 1971, 1974, 1978 t.b.). Shortan tárizli marqa R. Tlewov, J. Orazbaev, N. Sagitovlar tárepinen Aral qarakóz balıǵınıń dáryada jasaw dáwirindegi biologiyası tuwralı shuǵıllanǵan (1966), Aral marqasınıń dáryada jasaw dáwiri tuwralı ilimiy jumıs júrgizgen (1964, 1972, 1979), Aral bekiresi, sumıray (úlken, kishi) balıqları hám ıqlımlastırılǵan sevryuga balıqları R. Tlewov, N. Sagitov táreplerinen izertlengen. Kóplegen ilimiy jumıslar menen ásirese Ámiwdáryanıń gidrologiyalıq jaǵdayları, suw kemtarlıǵı tuwralı I.M. Joldasova (1976 t.b.) shuǵıllandı hám óz jumısların arnawlı laboratoriyada dawam etip atır. Joqarıda kórsetilgen ilimiy xızmetkerler tárepinen bir neshe monografiya hám toplamlar járiyalanǵan. S.O.Osmanov 1948-jıldan baslap pensiyaǵa shıqqanǵa deyin Ámiwdárya balıqların izertledi. Onıń jumıslarınıń nátiyjeleri 30 baspa tabaqtan artıq «Parazitı i bolezni rıb Uzbekistana» monografiyasında járiyalandı. S.O.Ospanov Qaraqalpaqstanda ixtiologiya hám ixtioparazitologiya laboratoriyaların shólkemlestirdi hám áwelgi waqıtları ózi basshılıq etken hám kóplegen ilimiy kadrlar tayarlaǵan.
Quslar boyınsha. Qaraqalpaqstanda quslar faunasın úyreniwde X1X-ásirdiń birinshi yarımınan baslanadı. Onı birinshi bolıp izertlegen Kazan Universitetinin professorı, belgili ilimpaz-zoolog E.A. Eversman hám poleontolog X.I.Pander 1820-jılı oktyabr 1821-jılı aprel aralıǵında Peterburgtan Buxaraǵa deyingi aralıqta quslardıń 54 túrin (sonnan 5 jańa túr) jıynaǵan. Onı Berlin Universitetiniń professorı G.Lixtenshteyin tártiplestirip (Eversman 1823) Keyinirek jáne E.Eversman (1866) Orenburg krayınıń quslar faunasın úyreniwge arnalǵan jumısında jaqtı kóredi.
1882-jıldan baslap N.Grigori Silch Karelin Ustirttiń batıs tik jarlıǵın bir neshe ret izertleydi. Onıń sayaxatı haqqında M.N.Bogdanov (1883) Ústirt tegisliginiń omırtqalıları atlı miynetinde jazıp qaldıradı.
1874-jılı N.A. Severtsov jáne Túrkistandı, Ámiwdáryanıń tómenin, Biyiktawdan baslap Qızılqumnıń batısı menen Qońırat kóldi izertlep, jáne Jańadáryaǵa qaytıp arnaǵa jol tartadı. Ol Orta Aziyada 12 mıńǵa jaqın quslar boyınsha kollektsiya jıynaǵan ilimpaz. Ol házirde Moskva Universitetiniń hám SSSR ilimler akademiyasına qaraslı Zoologiya İnstitutınıń muzeyinde saqlanbaqta. Onıń nátijesin N.A.Severtsov óziniń «Vertikalnoe i gorizantalnoe raspredelenie Turkistanskix jivotnıx» (1873, 1953) miynetinde paydalanadı. Keyin, 1880-j. Onıń ayrıqsha, qızıqlı, bahalı miyneti birinshi martebe Orta Aziyada quslardıń kelip ketiwi (Sewertzow, 1880) baspadan shıǵadı.
Usı jılları sharshamas sayaxatshı, russ evolyutsion zoogeografiyasınıń hám ornitologiyasınıń tiykarın salıwshı zoolog Modest Nikolaevich Bogdanov 1873-1874-jılları Aral-Kaspiy Ekspeditsiyasında qatnasıp Kızılqımda Dul-dul atlaǵannan joqarıraqtan, Xazarasp, Xiva arqalı Kunya-Urgench, Xodjeyli, Qońırattan shıǵıp, jáne Gurlen Xivaǵa ótip, onnan keyin Turtkul arqalı Qazalıǵa ótip ketken. Ataqlı ximik A.M.Butlerovtıń balası M.A.Butlerovta usı ekspeditsiyada qatnasqan.
1889-jılı Ámiwdáryanıń orta aǵıs bólimi N.A.Zarudnıy hám Yashenko tárepinen izertlenedi. Olar Chordjaudan Kelifke deyin atlı keledi. Bul izertlewshiler (Zarudnıy 150, Yashenko 161) quslardıń mádeniy, shól, taw landshaftları boyınsha bólistiriliwi haqqında bahalı material jazıp qaldırǵan ilimpazlar (Zarudnıy, 1891, Yashenko 1891).
1905-jılı marttıń aqırınan maydıń ortasına deyin Aralo-Kaspiy dalasınıń ornitofaunasın izertlegen V.N.Bostanjoglo (1911) 367 qus túriniń biologiyasın wám tarqalıwın jazıp qaldıradı.
1911-jıldıń jazında klimatolog A.A.Molchanov Ámiwdáryanıń tómeninde Tórtkulden Aral teńizine deyingi sayaxatında Quwanısh Jarma, Beltawdı aralaydı. 1912-jılı jáne qaytadan kelip Aybuyir oypatın gezip eki maqala jazıp (1912) 120 túr qusqa hám (1913) 36 túr qusqa xarakteristika bergen. Qaraqalpaqstan territoriyasında ornitofaunistikalıq izertlewdiń dáslepki erte etapı Orta Aziyaǵa belgili, ataqlı naturalist-zoolog Nikolay Alekseevich Zarudnıy izertlewleri menen juwmaqlanadı. Ol ásirese 1912-1914-jılı Qızılqum hám Aral teńizine bolǵan sayaxatında bay zoologiyalıq kollektsiya jıynaǵan ilimpaz. Onıń kollektsiyası ishinde tek quslar 20000 dana bolıp, sonıń 15000 Uluǵbek atındaǵı Milliy Universitetiniń Zoologiya kafedrasnıń ilimiy kollektsiya xorında saqlanbaqta. 1906-1919-jıllar arasındaǵı sayaxatında jıynaǵan bay materialları tiykarında N.A.Zarudnıy 1913-1914-jılları «Ornitologicheskaya fauna Zakaspiyskogo kraya», «Ptitsı pustıni Kızılkum» (1915) atlı monografiyalarında 230 qus túrine hám «Ptitsı Aralskogo morya» 1916) kitabında 338 túr hám kishi túrlerin keltirip maǵlıwmat qaldırǵan ilimpaz.
Akademik M.A.Menzbirdiń jumısları haqqında aytpay ketiw múmkin emes. Ol «Zoologicheskoe uchastki Turkistanskogo kraya i veroyatnoe proisxojdenie faunı poslednego» (1914) jumısında Turkistan úlkesin birinshi mártebe ekologiyalıq uchastkalarǵa bólip, onıń ornitofaunasına sıpatlama beredi. Biziń regionımızdıń ornitofaunasın izertlewge úles qosqan ilimpazlardan N.A.Gladkov esaplanadı. Ol 1931-1948-jıllar arasında jıynaǵan bay materialları tiykarında bir neshe ilimiy miynetleri menen belgili ilimpaz. Onıń «Ornitologicheskie rezultatı poezdki o Amudare letom 1961g» (1982) miynetinde 140 túr hám kishi túr haqqında maǵlıwmat berilgen. «Novıe dannıe po rasprostraneniyu ptits v delte Amudari» (1935), «Ekologicheskie osobennosti poymı Amu-dari po otnosheniyu k naselyayushey ee ornitofaunı» (1986).
1945-jıldan házirgi waqıtqa deyin Qaraqalpaqstan ornitofaunasın izertlewge úles qosqan ornitologlardan A.K.Rustamov, V.P.Kostin, I.I.Kolesnikov, R.N.Meklenburtsev, X.S.Salixbaev, E.Shernazarov, E.Ch.Annaeva, D.Yu.Koshkarov, X.Ajimuratov, N.A.Rashkevich, A.M.Mambetjumaev, O.V.Mitropolskiy, M.B.Ametov, T.A.Abdireymov, Kenjegulov, M.Jumanov, Ya.Ametovlardı atap ótiwge boladı.
Bul sońǵı jıllardaǵı izertlewler ekologiyalıq baǵdarda alıp barıldı hám regionımızdaǵı ekologiyalıq krizis tásirinde bolıp atırǵan faunamızdaǵı ózgerisler, sonıń ishinde ornitofauna kompleksindegi ózgerisler haqqında ilimiy maǵlıwmatlar beredi.
Sút emiziwshiler boyınsha. Qaraqalpaqstannıń omırtqalılar faunasın úyreniw tariyxı XIX-ásirdiń 1-yarımınan baslanadı hám onı baslaǵan birinshi ilimpaz – zoologlardan E.A.Eversmandı, K.Panderdi hám Lixtenshteyinlerdi (1823) aytıwǵa boladı. Olar sút emiziwshilerdiń 23 túrin jazıp qaldırǵan ilimpazlar.
1842 jılı 12 sentyabrde Aral teńizinde Vozrojdeniya (burıngı Nikolay 1) atawın ashqan A.I.Butakov ol jerde saygaklardıń júdá kóp ekenligi haqqında jazıp qaldırǵan.
1857 jılı N.A.Severtsov Qaraqalpaqstanda bolıp Aral teńiziniń Shıǵıs jaǵalawı menen Biyiktaw atawınan Ámiwdaryaǵa deyin aralap, keyin Tórtkúl, Nókis, Shımbay territoriyaların izertlep jıynalǵan materialın óziniń 1872 jılı basılıp shıqqan «Vertikalnoe i gorizontalnoe raspredelenie Turkestanskix jivotnıx» atlı monografiyasında jarıq kórgen.
1873 jılı zoolog M.N.Bogdanov Ámiwdarya ekspeditsiyası quramında Kazalıdan Ámiwdaryaǵa deyin Qızılqumdı kesip ótip Xojeli, Qońırat, Shımbay arqalı Petro-Aleksandrovsk - házirgi Tórtkúlge deyingi aralıqtaǵı jıynaǵan materialların 1882 jılı «Ocherki prirodı Xivinskogo oazisa i pustıni Kızılkum» atlı kitabında paydalanǵan.
A.I.Butakov (1853,1872), A.V.Kaulbars (1884) Ámiwdarya deltasında jolbarıs hám jabayı shoshqalardıń júdá kóp ekenligin jazıp qaldırǵan.
Qızılqum, Ustyurt, Ámiwdaryanıń tómengi toǵaylıqlarında tuyaqlı haywanlardıń tarqalıwı, morfologiyası hám ekologiyasın úyreniwde, izertlewde A.M. Mambetjumaev kóplegen ilimiy maqalalar hám kitaplar jazǵan.(1957, 1958, 1960, 1970).Onın 1970 jılı baspadan shıqqan «Djeyran» monografiyası tereń mazmunlı ilimiy miynet esaplanadı.
Qaraqalpaqstannıń jup tuyaqlı haywanlarınıń ekologiyası boyınsha M.Paluaniyazovtıń (1970) «Qaraqalpaqstannıń sút emiziwshi haywanları hám olardıń xalıq xojalıǵındaǵı áhmiyeti» atlı monografiyasında ádewir ilimiy maǵlıwmatlar keltirilgen.
Sonday-aq usı avtordıń 1974 jılı «Xishnıe zveri pustın Sredniy Azii» monografiyası jırtqıshlar ekologiyası boyınsha qunlı ilimiy miynet esaplanadı.
Ámiwdarya boyı toǵay ekosistemasındaǵı sút emiziwshi haywanlar ishinde Buxara suwını, onıń Baday - togay mámleketlik qorıqxanasına ákelinip kóbeytiliwi házir kóplegen ilimpazlardıń keń jámiyetshiliktiń dıqqat orayında. Bul túrdiń Ámiwdarya boyı toǵay ekosistemasındaǵı arealı, bioekologiyası, tariyxı haqqında ádewir maǵlıwmatlar bar. (Bobrinskiy, 1933; Flerov, 1935; Mambetjumaev, 1959, 1967; Paluaniyazov, 1970; Lim, 1985, 2002; Asenov i dr. 1999). Vinogradov, 1981; Tsalkin, 1966, 1986; Trudnovskaya, 1984; Tolstov, 1948; D.Serov, 1889; Nikolskiy, 1892; Pereladova i dr. 2000; Kostin, 1962; Chernogaev i dr. 2004 x.t.b.).
Orta Aziya fauna kompleksin izertlewde akademik T.Z.Zaxidovtıń (1971) «Biotsenozı pustıni Kızılkum» monografiyasınıń áhmiyeti óz aldına.
Qaraqalpaqstan haywanat dúnyasın úyreniwde salmaqlı úles qosqan ilimpaz R.Reyimov. Onıń 1985 jılı baspadan shıqqan «Mlekopitayushie Yujnogo Priaralya» monografiyası qolqanatlılar otryadınıń ekologiyasın úyreniwge, qorǵaw hám onnan paydalanıw máselelerine arnalǵan bolsa «Grızunı Yujnogo Priaralya» (1987) monografiyasında sút emiziwshilerdiń Qızılqum, Ustyurt hám Mádeniy landshaftlarda jaylasıwına, sistematikasına, ekologiyasına hám xojalıqtaǵı áhmiyetine arnalǵan.
I.L.Martinevskiy, A.Ya.Kenjebaev, G.A.Asenovtın «Ustyurtskiy ochag chumı» (1987), «Kızılkumskiy ochag chumı» (1991) hám «Prognozirovanie epizooticheskoy aktivnosti Prirodnogo ochaga Kızılkumov» (1992), monografiyaları Qaraqalpaqstanda tarqalgan sút emiziwshilerdiń, sonıń ishinde kemiriwshiler otryadınıń asa qáwipli, juqpalı oba (chuma) keselligin tarqatıwdaǵı róline hám onıń aldın alıw máselelerine arnalǵan. Bul tarawda, ásirese onıń ekologiyalıq mexanizmin úyreniwde ules qosqan ilimpazdıń (Asenov,1999) miyneti úlken áhmiyetke iye.
Qaraqalpaqstanda quslardın faunası, ekologiyası boyınsha material M.B.Ametovtın (1981); «Ptitsı Karakalpakii i ix oxrana», T.Abdreymovtın (1981), «Ptitsı tugaynıx landshaftov nizoviy Amudari».
A.B.Baxiev i dr. (1994,2001) «Sovremennıe sostoyanie tugaev Karakalpakstana i ego oxrana» hám «Deuirimizdin ekologiyalık mashkalaları» kitabında toǵaylardıń maydanı, onıń qısqarıp qalǵanlıǵı, ekologiyalıq jaǵdayınıń suwsızlıq nátiyjesinde tómenlep ketkenligi haqqında keń maǵlıwmat beredi.
J.B.Kuzmina, S.E.Treshkin (2003) Baday-Toǵay qorıqxanasınıń florası hám ósimlik qaplamındaǵı túr quramındaǵı ozgerisler haqqında maǵlıwmat beredi. Toǵaydıń házirgi jaǵdayı hám onın keleshegi haqqında sóz etedi. Antropogen faktorlardı analizlep baha beredi hám t.b.
Ádebiyatlar boyınsha keltirilgen bul qısqasha obzor Qaraqalpaqstannıń pútkil toǵay ekosistemasınıń házirgi jaǵdayı ásirese haywanat dúnyası túr kuramındaǵı júz berip atırǵan ózgerislerdi bahalawda tiykar bola aladı dewge tolıq múmkinshilik beredi.