İstanbul üNİversitesi
Yüklə 14,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
________________________________________________________ART-SANAT 2014/1______________________________________________________ 25 biri, merkeze çekilmiş avlu bölümünün dört bir yandan koridorlarla çevrilmiş olmasıdır. Bu uygulama daha sonra Antik Çağ ve Erken Orta Çağ tapınaklarında, merkezi naos mekanlarının çevre düzenlemesinde görülecektir. Bu dönemde avlu mekanında görülen ve ortasında ateş altarının bulunduğu dört ayaklı düzen, sonraki yüzyıllarda ortaya çıkan tapınakların merkezi naos mekanlarına uygulanacaktır. Yine bu dönem de görülen eyvan düzenin daha geç devir tapınaklarının özellikle pronaos ve nadiren de olsa naos mekanlarında karşımıza çıkmaktadır. Antik Çağ’a gelindiğinde, tapınakların daha simetrik ve aksiyal düzende oldukları anlaşılmaktadır. Genellikle bir temenos duvarı içinde yer alan tapınakların önlerinde avluları bulunurdu. Bu dönemde başlıca üç tip tapınak mimarisi ile karşılaşıyoruz. Birinci tip merkezi, ikinci tip iki bölümlü ve üçüncü tip koridorludur. Birinci tip, Antik Çağ Orta Asya tapınak mimarisi için en belirgin olanıdır. Bu tipte merkezi naos mekanı, üç yada dört yönden koridor ile çevriliydi. Bazen bu mekanların içinde dört ayak düzenlemesi oluyordu. Naos mekanları direk avluya açılabildiği gibi bazen de önlerinde vestibül, eyvan biçimli pronaos veya portik bulunuyordu. Antik Çağ’da benzeri merkezi planlı tapınakları İran, Afganistan, Gandara (Kuzey Pakistan), Suriye ve Mezopotamya’da (Irak) Persler, Seleukoslar, Partlar, Nabatiler ve Hint-Yunan dönemlerinde görüyoruz (Çeşmeli 2007). Bu tip dört ayaklı, merkezi planlı ve çevre koridorlu tapınakları, Antik Çağ öncesi 1. binin ortalarına doğru, Persler dönemi İran ateş tapınaklarında (Schippmann 1971: 496- 497) görüyoruz. İran’daki bu ateş tapınakları, Orta Asya’daki merkezi planlı tapınakların öncüsü gibi durmaktadır. Tapınaklarda görülen naos-pronaos ile portik ve peristil düzeni bize Yunan mimarisini hatırlatmasına karşın tapınaklardaki merkezi planlı ve çevre koridorlu mimari anlayış Orta Asya ve Orta Doğu özelliğindedir. Genel hatlarıyla İran ve Orta Doğu tapınak mimarisi geleneğinde olan Orta Asya tapınaklarının çekirdeğini oluşturan naos-pronaos mekan düzeni, kökeni megaronlara dayanan Yunan tapınak mimarisi etkisinde yapılmış gözükmektedir. Antik Çağ’da Orta Asya’daki tapınakların mimari elemanlarında ve süslemelerinde Hellenistik, Yunan-Budist ve Hindu etkilerini rahatlıkla söyleyebiliriz. Her ne kadar Orta Asya’daki Antik Çağ dört ayaklı, merkezi planlı ve çevre koridorlu tapınak mimarisi İran’daki ateş tapınaklarının devamcısı gibi dursa da köken olarak Orta Asya’daki Margiana-Baktriana Bronz Çağı tapınaklarını gösterebiliriz. Merkezi avlu ve çevre koridorlu düzeni Margiana ve Baktriana’da gerek dinsel mimari de gerekse sivil mimari de Bronz devrinden itibaren görülmesine karşın merkezi kapalı mekan ve çevre koridorlu şemayı Antik Çağ’dan itibaren dinsel mimariyle birlikte sivil mimaride de görüyoruz. Aksiyal simetrik düzendeki merkezi planlı ve çevre koridorlu tapınak mimarisini Erken Orta Çağ’da yapılmış Budist ve Zerdüşt tapınaklarında da uygulandığını görüyoruz. Bu tapınaklar bazen tek başına yer aldığı gibi bazen de bir kompleks veya manastır içinde değerlendirilmiştir. Bu dönemde tapınakların içi Budizm, Hinduizm ve Zerdüştlük konulu heykeller, kabartmalar ve duvar resimleri ile süslenmiştir. ________________________________________________________ART-SANAT 2014/1______________________________________________________ 26 Orta Asya’da Antik Çağ’da Baktriana ve Sogdiana’da gördüğümüz ve bölgeye yabancı bir mimari anlayış olan iki bölümlü tapınak modelinin kökeni, muhtemelen Yeni Babil Krallığı döneminde M.Ö. 1. binin ilk yarısında, eski Mezopotamya’da yapılmış olan tapınaklarda (Downey 1998: 21-151) yatıyor. Bu tip tapınaklar sonrasında Seleukoslar zamanında, yine eski Mezopotamya’da yapılmış tapınaklarda da karşımıza çıkıyor. Yine benzer tapınak modelini Hint-Yunan dönemi M.Ö. 1. yüzyıl civarında Gandhara tapınaklarında da görüyoruz (Rapin 1995: 285). Orta Asya’da koridorlu tip diyebileceğimiz, uzunlamasına mekana sahip üçüncü tip tapınaklar (Kara Tepe ve Zar Tepe Budist tapınakları), Orta Asya’da sadece Geç Antik Çağ Kuzey Baktriana bölgesi, Budist mimarisinde gözükmektedir. Muhtemelen, uzunlamasına mekana sahip eski Hindistan mağara tapınak mimarisine (Coomaraswamy, 1965: 28-29) dayanan, Antik Çağ’dan kalmış olan Kara Tepe C kompleksindeki koridorlu tipteki mağara tapınaklarının benzerlerini, daha sonra Orta Çağ’da Orta Asya’daki Hristiyan mimarisinde (Hmelnitskiy 2000: 250- 254, fig. 270) ve Sinkiang’daki (Doğu Türkistan/Çin) Budist mimarisinde (Grünwedel 1912: 224, fig. 494) görmekteyiz. Orta Asya’da Budist mimarisinde gördüğümüz mağara tapınak uygulaması (Kara Tepe A, B, C, D kompleksleri), muhtemelen Hindistan’da M.Ö. 3. yüzyılda (Coomaraswamy, 1965; 18-19, 28-29) yapımına başlamış olan, mağara tapınak geleneğine dayanmaktadır. Yukarı da bahsettiğimiz tapınakların dışında manastır fonksiyonu ile öne çıkan Budist yapıları da bulunuyordu. Kuzey Baktriana’da bulunan Fayaz Tepe (M.S. 1. yüzyıl), Dalverzin Tepe (DT-25 / M.S. 2. Yüzyıl) ve Adzina Tepe (7-8. Yüzyıl) gibi Budist manastırları (Çeşmeli 2010: 76-80) genel hatlarıyla Eski Hindistan mimari geleneğini (Fergusson 1910: 170-175) takip etmekte olup merkezi avlu etrafında düzenlemiş çeşitli fonksiyonları olan mekanlardan oluşmuştur. Yüklə 14,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|