İntellektual-Elektron Kitabxananın təqdimatında
Yüklə 3,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Həsən bəy Zərdabi (1842-1907)
- Yusif Akçura- oğlu
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
68 68 «Tərcüman»da ifadə etmişdi [71, 19-21]. Onun mədəni türkçülüyü «Üsuli-cədid» adlı yeni tipli məktəblərin açılması ilə davam etdirilmişdi. Əslində bu məktəblər dünyəvi elmləri tədris edən ilk türk məktəbləri idi [71, 22-24]. Ancaq siyasi- ideoloji baxışlarına görə Qaspıralı daha çox liberalist idi. O, yalnız Rusiya birliyi çərçivəsində türklərin milli-mədəni mux- tariyyətinə və birliyinə çalışmışdı. Hətta, o bu baxışlarına görə digər türkçü ideoloqlar tərəfindən dəfələrlə tənqid də olunmuşdur. Azərbaycanda A.A.Bakıxanovla M.F.Axundzadədən (müəyyən ziddiyyyətlərə baxmayaraq) sonra türkçülüyün ya- ranmasənda Həsən bəy Zərdabi (1842-1907) və onun «Əkinçi» qəzeti mühüm rol oynamışdır. Y.Akçuraoğlu yazır: «Həsən bəyin millət tarlasına əkmək istədiyi toxumlar irəliləmə və yenilik toxumlarıdır» [22, 87]. Ən əsası «Əkinçi»də türk millətçiliyinin ünsürləri görsənmiş, ayrı-ayrı türk şivələrinin birləşə bilməsi məsələsinə toxunulmuşdur. Ancaq burada özəlliklə, H.Zərdabinin ideyalarından bəhs etməyimizə səbəb, onun qısa bir zaman da olsa XX əsrin əvvəllərində yaşamasıdır. Belə ki, XIX əsrin ikinci yarısında yeniləşmə uğrunda mübarizə apararaq mədəni türkçülüyü və mədəni islamçılığı canlı bir timsal kimi XX əsrin əvvəllərinə daşıyan H.Zərdabi, bu dövrdə də dil birliyi, din birliyi, milli təşkilatların yaranması məsələlərlə bağlı konkret təkliflərlə çıxış etmişdir. Zərdabi qeyd edirdi ki, hər bir millətin əsas dirəkləri, millət olmağına səbəb dil və din-məzhəbdir. Bunlardan birisi əldən getsə millətin beli sınar, ikisi də getsə millət başqa millətlərə qarışar və yox olar. O yazır: «Çünki dil və məzhəb tayfanın (millətin-F.Ə.) ruhu olan kimidir. Necə ki, ruh çıxanda bədəndən bircə nəş, yəni cəmdək mürür (yavaş-
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 69
yavaş – F.Ə.) ilə çürüyüb yox olur, habelə dilsiz və məzhəbsiz tayfa da gərək mürür ilə yox olsun» [30, 22]. O, «Dil birliyi» məqaləsində isə yazırdı ki, Rusiya dövlətinə tabe olan müsəlmanların hamısının etnik mənşəyi türk, dilləri türk dilidir. Amma bu dil ayrı-ayrı yerlərdə müxtəlif şivələrə bölünüb ki, ilk növbədə Rusiya türklərinin dil birliyinə nail olmaq lazımıdır. Zərdabi yazırdı: «Ona görə də bizlərə vacibdir ki, indi vaxt keçməmişdən dil birliyi dalıncan olub bir ümumi dil bina edib, bu ümumi dildə yazıb-oxuyaq ki, gələcəkdə o dil hamının yazıb-oxumaq dili olsun. Belə də Rusiyada olan türk tayfaları getdikcən bir-birilərinə artıq yaxınlaşıb, birləşməkdən artıq da güclənib tərəqqi etməyə qadir olurlar və qardaşlıqları dəxi möhkəm olur» [30, 14]. Deməli, XIX əsrin ikinci yarısında Qafqaz müsəlmanlarının milli oyanışına, yəni mədəni türkçülüyə və mədəni islamçılığa təkan verən H.Zərdabi bu işinin davamı olaraq 1900-cu illərdə Rusiya, o cümlədən Qafqaz türklərinin dil-millət və din-islam birliyi ətrafında birləşməsini vacib saymışdır. Onun bu dövrdə, milli
ideoloq kimi
Azərbaycan türklərini maarifləndirmək yolu ilə ayrıca bir millət kimi varlığını isbat etməyə və milli birliyinə çalışması, xüsusilə diqqətəlayiqdir. Bu baxımdan H.Zərdabi XX əsrdə yetişən Azərbaycan türklərinin - Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlu, M.Ə.Rəsulzadə və başqalarının birmənalı şəkildə ideoloqu, müəllimidir [185, 151; 28, 119; 237, 40; 196, 169]. H.Zərdabinin tədqiqatçı- larından fəlsəfə elmləri doktoru, prof. İzzət Rüstəmovun o fikrilə də tamamilə razılaşırıq ki, «Zərdabi Azərbaycanda, o cümlədən bütöv Rusiyada, Şərqdə XIX əsr reallıqlarının doğurduğu titanlardan-nəhənglərdən biridir» [190, 186]. www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
70 70 Siyasi-ideoloji türkçülük. XX əsrin əvvəllərində, xüsusilə 1900-1910-cu illərdə bütün türk dünyasında, o cüm- lədən Azərbaycanda türkçülük ikinci mərhələyə – siyasi- ideoloji türkçülüyə qədəm qoymuşdu. Artıq XIX əsrin ikinci yarısından fərqli olaraq, XX əsrin əvvəllərində türkçülüyün davamçıları bu ideya uğrunda Türkiyədə, Azərbaycanda, Krımda, Tatarıstanda, Türküstanda və b. türk ellərində, eləcə də türk coğrafiyasından kənarda – Misir, Əfqanıstan, Fransa və başqa ölkələrdə mübarizə aparır, onu bütün türklərin vahid ideya xətti kimi qəbul edirdilər. Məsələn, Hilmi Tunalı, Ə.Hüseynzadə, Y.Akçuraoğlu, H.S.Ayvazov, Ə.Ağaoğlu, Ziya Gökalp və başqaları türkçülüyü İstanbulda, Bakıda, Kazanda, Baxçasarayda, Buxarada, Səmərqənddə, Təbrizdə, Tehranda, Qahirədə, Moskvada, Budapeştdə, Vyanada, Paris- də və başqa şəhərlərdə eyni istək və prinspiallıqla müdafiə etmişlər. Bu mənada siyasi-ideoloji türkçülük ən azı bütün türk xalqlarının mənəvi-ideoloji birliyini hədəfləmişdi. Ancaq burada onu da qeyd etmək istərdik ki, siyasi-ideoloji türkçülük iki istiqamətdə: 1) vahid Turan-Türk dövlətini arzulayan siyasi romantiklərlə; 2) ayrı-ayrı müstəqil türk dövlətlərinin yaranmasını müdafiə edən gerçəkçi, yaxud da federalist türkçülər şəklində meydana çıxmışdır. Siyasi romantiklər daha çox qan qohumluğunu, dil və din birliyini önə çəkdikləri halda,
gerçəkçilər öncə ayrı-ayrı türk dövlətlərinin yaranmasını və gələcəkdə onların federasiya şəklində birləşməsinə ümid edirdilər. XX əsrin əvvəllərində nəzəri şəkildə İslamla çulğalaş- mış türkçülüyün, bir qədər də dəqiqləşdirsək siyasi-ideoloji türkçülüyün ilk ideoloqu Quzey türklərindən Yusif Akçura- oğlu olmuşdur. «Üç tərzi-siyasət» (1904) əsərində, siyasi- Yüklə 3,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|