Ayrıca bax: B. Ögel, İlk Töles Boyları, s. 800-803; hətta ümumiyyətlə Monqol qrupu arasında göstərilən wu-huan=oğur? Bax: G. Clauson, Türk, Monqol, Tungus, s. 117,122.
842
Bax: W. Eberhard, Çin’in Şimal Komşuları, s. 70 və ardı; Təfsilən B. Ögel, həmin əsər, s, 795-800, 805-811.
843
Gy. Németh, HMK s. 116; ayrıca Kitabələr, II, şimal, sətir 12, cənub, sətir 12. Ləhcə fərqini diqqətə almadığı üçün tinq-linqləri oğuz qrupuna mənsub tieh-lo (bax: yux. Göytürklər) ilə qarışdırmış görünən K. Czeglédynin iddiası üçün bax: Nomad nepek..., s. 18, 22, 49.
844
Keçən əsrin ortalarında belə Qərbi Sibirdə əldə edilən heyvan xəzləri arasında birinci planda idi: ildə ortalama 6 milyon ədəd! Bax: Gy. Németh, həmin əsər, s. 115-118.
845
Doqquz-oğur və otuz-oğur hökmdarları (Bizans tarixçiləri: Prokopios, Menandros, Agathiasdan nəqlən) üçün bax: O. Pritsak, ...Fürstenliste, s. 219 və ardı.
846
Byz. turc., II, s. 73.
847
Bax: A Magyarok elödeiröl., s. 48; Ed. Chavannes, Documents..., s. 240.
848
L. Rásonyi, həmin əsər, s. 90.
849
Bax: Gy. Németh, həmin əsər, s. 179 və ardı.
850
Tafsüən, V. Minorsky, Hudud..., s. 465-471.
851
Bax: Gy. Németh, həmin əsər, s. 58 və ardı; O. Pritsak, Yowár und Káwar, s. 386. + dur şəkilçisi üçün bax: L. Rásonyi, Les noms de personnes..., s. 234. Ayrıca bax: V. Minorsky, Addenda..., s. 269.
852
Bax: O. Pritsak, ...Fürstenliste, s. 219.
853
"Bulğar xaqanları siyahısı"nda=Kourt, bax: V. Beşevliev, Die proto..., s. 318; Gy. Moravcsik, Byz. turc., II, s. 144; B. Szàsz, A Hünok.., s. 451, J. Benzing, Das Hunnische, Donaubolgarische und Wolgabolgarische, s. 689. Bizans mənbələrində: Kobratos, Kuvratos və s. bax: Byz. turc. ,həmin yer; adın (Kobrat) türkcə kobratmakdan (toplamaq, yığmaq) gəldiyi haqda görüş üçün bax: Gy. Németh, Kobrat is Əspərüx, s. 7 və ardı.
854
Kəlmənin türkcə əsli: Türk və ya Tuğlu? bax: yux. Asiya hunları.
855
F. Altheim, Geschichte der Hunnen, I, s. 20 və ardı. M. s. 147-156 yılları arasında sien-pilərin hücumu zamanı şimal hunlarının tanhusu olması ehtimal edilir, bax: yux. Asiya junları.
856
Təfsilən bax: O. Pritsak, ...Fürstenliste, s. 193 və ardı, 231; V. Beşevliev, Die proto..., s. 316; M. İ. Artamonova görə (bax: A. N. Kurat, Hazarlara Ait Bir Kitabın Tanıtılması, s. 215) də Böyük Bulğarya xanı, Qərbi Göytürk xaqanının bacısı oğlu (yəni Aşina ailəsinə mənsub) idi; ayrıca bax: P. B. Golden, TDAY, 1971, s. 150. Bulgar Hakanları Listsindeki Tarihlemeler (Takvim Hesapları) ve hükümdar adları hakkında açıklamalar: bax: L. Bezin, Les Calendriers..., s. 651-710.
857
Bax: T. Halasi-Kun, A Magyarsag..., s. 82 və ardı.
858
A. N. Kurat, Karadeniz Kuzeyi Türk Kavimleri ve Devletleri., s. 110 (buna qarşı bax: H. Eren, DTCF Dergisi, VII, 2. s. 501); V. Pröhle; Balkarische Studien, Ksz, XV, s. 165-276, XVI, s. 104-243.
859
Və ya Əspərüx, Byz. turc, II, s. 78, İşbara və ya Əsperi=dəlicə doğan (yırtıcı quş), bax: Gy. Németh, KCsA, II, s. 440 və ardı və ya Əs-börü? "İç və dış bulğarlar" üçün, bax: V. Minorsky, Hudud..., s. 438 və ardı.
860
N. Banescu, Le premier habitat de la horde d’Asparuh dans la..., s. 434-440. Kurtun 5 oğlu (Bat-bayan, Kotrağ, Əspərüx, Kübər və b...) üçün bax: Gy. Laszlö, Kovrát Kagán fiainak tortenétéhez, s. 225-230.
861
G. Fehér, Les monuments de la culture protobulgare et leurs relations Hongroises, s. 1, 26 və ardı.
862
Slavyan dillərində yaşayan türk əsilli hərbri-idari ünvanlar: boyar=boya, zupan-çoban, bagan>ban və s., və bəzi kültür kəlmələri: G. Fehér, həmin əsər s. 125; K. H. Menges, Altaic Elements in the Proto-Bulgaren Inscriptions, s. 110; yenə onun: A Note on the Compound Titles in the Proto-Bulgaren Inscriptions, s. 441-453; yenə onun: Altajische Kulturwörter im Slavischen, s. 107-116; A. N. Kurat, Eski Slavcadakı Türkçe Sözlere Dair, s. 89-97.
863
Bax: İ. Dujčev,Sem. Kond., X, 1938, s. 150.
864
Byz. turc., I, s. 106; C. Head, On the Date of..., s. 106
865
Bizans ilə bağlanan 681, 706, 717, 755, 767-ci illər müqavilələri üçün bax: V. Beşevliev, Die protobulgarischen İnschriften, s. 55-66.
866
Byz. turc., II, s. 154. türkcə Kurum (= qurmaq, təsis etməkdən) və ya qorumaq-dan qorum = qala: Qərbi türkcəsində kerim ~ kerem ~ kerm = hasar, qala (buradan kermen və kremlig "Kreml") qala-şəhər, bax: O Pritsak, Eine altaische Bezeichnung für Kiew, s. 8 və ardı.
867
A. A. Vasiliev, Bizans İmperatorluğu Tarihi, I, s. 354.
868
Qala divarında törən qapısı (Yedikuledə, hazırda qapalı), bax: F. Schweinfürth, İstanbul Suru ve Yaldızlı Kapı, s. 261 və ardı.
869
A. A. Vasiliev, həmin yer.
870
Böri-tarkan 853-888-ci illəri arasında bir müddət Belqradda bulğar komandanı idi, bax: Byz. turc., II, s. 94.
871
Təfsilat üçün bax: İ. Kafesoğlu, XII. Asra Kadar İstanbulun Türkler Tarafından Muhasaraları, s. 10-14.
872
Türkcə Omurtağ = Kartalcık? Bax: Byz. turc, II, s. 154.
873
Müqavilənin kitabə mətni, bax: V. Beşevliev, həmin əsər, s. 190-206.
874
Təfsilən bax: B. Ögel, Türk Kültür Tarihi, s. 255-276; F. Altheim, Geschichte der Hımnen, V, s. 318-326.
875
Bax: G. Fehér, Die İnschrift des Reiterreliefs von Madara, Sofia, 1928; V. Beşevliev, həmin əsər, s. 41-47, 71 və ardı, 95-124, 250 və ardı. (Bulğar-türk dövlətində işlənmiş türkcə ünvanlar: boyla, içirgü-boyla, ük-boyla, bağa(n), şubigi /cabğu, yabğu?/, tarxan və s.). Bu son əsərdə bulğar-türkləri dövründən qalma 80-ə qədər kitabə tanıdılmışdır. Bunlardan bəzilərinin türkcə tərcümələri, B. Ögel, həmin əsər, s. 274 və ardı.
Madaradakı qaya qabartmasının hansı millətə aid olduğu haqqında ta 1896-cı ildən bəri müxtəlif görüşlər irəli sürülmüş, bəziləri bu əsərdə İran-sasani təsiri görmüş, bəziləri də onu əski traklardan qalma bir antic çağ (yunan-Roma) sənət nümunəsi sayaraq, süvarinin məhəlli bir trak tanrısını təmsil etdiyini iddia etmişdir (Təfsilən bax: D. Krandzalov, Les reliefs du cavalier thrace et la tradition problematique de I’histoire Protobulgare, s. 137-151). Qaya qabartmaları ənənəsinin sasanilərə bağlana biləcəyi və Balkanlardakı bir əsərdə antik çağ təsirlərinin görüləcəyi təbii sayılmaqla bərabər, Madara süvari qabartmasının türk-bulğar sənəti örnəklərindən olduğu dəlilləri ilə ortaya qoyulmuşdur (bax: G. Fehér, A Bolgar-Törökök szerepe es müveltségə, s. 34-38). Süvarinin ətrafında yer alan kitabədə mövcud bulğar xanlarının adlarından başqa G. Fehér qabartmanı sasani və yunan-Roma əsərləri ilə qarşılaşdıraraq, fərqləri, özəlliklə bu türk bəlgələrini göstərmişdir: 1. Süvarinin əlindəki bardaq (türklərdə andiçmə törənində işlənən qutsal qab, 2. Tuğ (bax: G. Fehér, s. 37, rəsm 10), 3. Süvarinin saçının uzun kəsilmiş olması, 4. Təsvirdə bir ov səhnəsinin olmaması. Bunlara təsvirdə yer verilən iki heyvandan, ümumiyyətlə köpəyə bənzədilənin, əslində, qurd olması da əlavə edilə bilər (qabartmanın orijinal fotoları diqqətlə incələnsə /bax: G. Fehér, həmin əsər, lövhə XII/ bu heyvanın qurd olduğu anlaşılar: qafa, çənə, quyruq), Yuxarıdakı maqalə sahibi Krandzalov 17 il Bolqarıstanda türk-bulğar kültür əsərləri üzərində çalışan Fehérin 1940-cı ildə nəşr etdiyi bu kitabı görməmiş olmalıdır. Qaya qabartmasında yalnız kitabə üzərində duran və bu kitabənin G. Fehér tərəfindən oxunuşunu geniş ölçüdə dəyişdirərək, fərqli izahlar verən Beşevliev isə kitabədən birinci bölümün Tərvəl xan (ölümü: 718), ikinci bölümün Kormesios xan (latınca mənbələrdə Cormesius. türkcə əsli Kormuş, Kurmış (ölümü: 756; bax: Gy. Moravcsik, Byz. turc., II [1958], s. 164), üçüncü bölümün isə Omurtağ xan zamanına aid olduğu və xanlardan ikincisinin kitabədə Krumesin (=Krum, Krumış, ölümü: 814. Adın digər şəkilləri: Krumes, Krumos, Krummos, latın mənbələrində Crumas, Crumnus, slavyanca Krumi və s., bax: Byz. turc., II, s. 174) olaraq yazılan adın Kormus ola biləcəyi düşüncəsindədir (bax: V. Beşevliev, Die protobulgarischən Inschriften, s. 99, 115).
876
Nadirən türkcə (bax: J. Deny, Une inscription en langue proto-bulgare découverte á Preslav, s. 235-239; İ.Venedikov, Trois inscriptions protobulgares, 1950, bax: V. Beşevliev, Les inscriptions..., s.874, qeyd 1), Orxon yazısı ilə (Fr. Altheim, Geschichte der Hunnen, I, s. 260).
877
Boris=əsli türkcə, barıs, parıs=pars və ya böri, bax: K. H. Menges, Altaic Elements..., s. 115 və ardı. Xristian olunca Mixael adını aldığı bilinir (Boris Mikhael bax: Byz. turc, II, s. 93).
878
G. Fehér, A Bolgar-Törökök szerepe és müvltsége, s. 72; V. Beşevliev, Les inscriptions protobulgares, XXIX-XXX, s. 479.
879
Bax: N. Zlatarsky, Sem. Kona., IV, s. 67 və ardı.
880
Türklərin "xan" ünvanı da Borisin xələfi Simeon (893-917) tərəfindən "çar"a çevrildi (bax: F. Lot, Les invasions Barbares, s. 228). Proto-bulğarların kültürü haqda ümumi bilgilər üçün bax: C. Fehér, Les monuments..., Arc. Hung. VII. Yenə onun: Türko-Bulgar, Macar ve Bunlara Akraba Milletlerin Kültürü, s. 290-320. Bütün bu bəlgələrə rəğmən oğur-bulğarların monqol kökündən iranlı (!) bir qövm olduğu və dillərinin də türkcə dışında bir altaylı (!) dildən törəyə biləcəyi haqqında bəzi rus (Xalıkov, Genin və b.) alimlərin ciddiyyət dışı iddiaları üçün bax: P. B. Golden, Khazar studies, 1, s. 47 və ardı.
881
1974-1975-ci illərdə aparılan qazıntılarda 1177-ci ildə qurulduğu anlaşılan Kazan şəhər-qalasının xərabələri ortaya çıxarılmışdır. Bax: A.H. Halikov, Kazan Nerede ve Ne Zaman Meydana Gelmiş?, s. 44-54. Kazan adı, ehtimal ki, burada irəli sürüldüyü kimi, türkcə "hüdud bölgəsi" və ya "hüdud xəttiı" mənasına gəlməkdədir.
882
Təfsilat üçün bax: A. Y. Yakubovskiy, Altın Ordu ve İnhitatı, s. 7-14; A.N. Kurat, Karadeniz Kuzeyi Türk Kavimleri ve Devletleri.., s. 112-115.
883
İbn Fadlan Seyahetnamesi, s. 74; Hudüd..., s. 460 və ardı.
884
Səyahətnamə bir neçə dəfə nəşr edilmiş və açıqlamalara mövzu olmuşdur: Z. V. Togan, İbn Fadlans Reisebericht, ZDMG, Leipzig 1939 (1968, 2); H. Ritter, Zum Text von İbn Fadlans Reisebericht, ZDMG, 1942, s. 98-126; K. Czeglédy, Act. Or. I. Bp. 1951, s. 217-260, bax: TM. X, 1953, s. 406 və ardı. Ayrıca nəşr və rusca açıqlama: Kraçkovsky, Leningrad 1939; faksimile və açıqlamalar: A.P. Kowalski, Kharkov, 1956. Qeydlərlə S. Dahhan, Dəməşq, 1959, farsca tərc. Tehran, 1967. Ayrıca bax: Minorsky, Mervezî, s. 110-116. Səyahətnamənin türkcə tərcüməsi: İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1, 2, 1954, s. 59-80; İtil bulğarları ilə ilgili bölümünün nəşri və türk. tərc: A.N.Kurat, həmin əsər, s. 312- 322. X əsrdə İtil dövlətinin coğrafi və etnik durumu (burtas, barsula?, asgil? qövmləri) haqda bax: V. Minorsky, Hudûd..., s. 162,460-465.
885
Bax: K. Czeglédy, Yıltavar Unvanı, s. 173-187; Németh, HMK s. 213.
886
1024-cü ildə Sultan Mahmud Qəznəviyə qiymətli hədiyyələrlə göndərilən bulğar elçisi, bax: Minorsky, , s. 110 və ardı.
887
XIV əsrin əvvəllərinə aid ərəb hərfləri ilə yazılı məzar daşı kitabələrindən örnəklər; bax: A. N. Kurat, həmin əsər, s. 322 və ardı.
888
Gy. Németh, HMK s. 306 və ardı.
889
K. Czeglédy, Nomád népek., s. 97-109; A. N. Kurat, həmin əsər, s. 117 və ardı, O. Pritsak, Bolgaro-Tschuvaschica, s. 274-314; İA, mad. Bulgar; J. Benzing, PH. T. Fund., II s. 842 və ardı; L. Rásonyi, həmin əsər, s. 97 və ardı. İtil Bulğariyasmdakı qazıntılarda əldə edilən arxeoloji məlzəmə üçün bax: B. Ogel, Türk Kültür Tarihi, s. 239-253.