Hist fil star sred 2008

 

10 

- Ta postawa Protagorasa była wyrazem sceptycyzmu, tj. przekonania, Ŝe nie moŜna 

osiągnąć pewności w dziedzinie poznania teoretycznego i praktycznego. 

- Protagoras głosił zasadę homo-mensura (człowiek-miarą): „Człowiek jest miarą 

wszystkich rzeczy, istniejących, Ŝe istnieją, i nieistniejących, Ŝe nie istnieją” (DK 80b 1). 

Znaczy to, Ŝe jedynie człowiek jako jednostka rozstrzyga o tym, czy coś istnieje i jakie to 

jest, nie ma natomiast Ŝadnego „obiektywnego” kryterium. Prowadziło to do relatywizmu 

głoszącego, Ŝe wartość poznania jest względna, zaleŜna od czasu, osoby, warunków itd. 

oraz do subiektywizmu, zgodnie z którym prawdą jest to, cokolwiek ktoś sobie wyobraŜa 

lub myśli.  

- Podstawą tych przekonań był sensualizm, czyli pogląd głoszący, Ŝe jedynym i 

wystarczającym warunkiem wszelkiego poznania jest doświadczenie zmysłowe. PoniewaŜ 

człowiek nie posiada Ŝadnego doświadczenia zmysłowego, którego przedmiotem byliby 

bogowie, to w kwestiach religijnych Protagoras głosił agnostycyzm (tj. stanowisko, które 

głosi, Ŝe problem ten jest nierozstrzygalny), co doprowadziło do oskarŜenia go przez 

Ateńczyków o bezboŜność. 

- Ten epistemologiczny minimalizm (subiektywizm, sensualizm, relatywizm, sceptycyzm) 

opierał się na przekonaniu, Ŝe nie ma Ŝadnej trwałej natury rzeczy, do której odnosiłoby 

się nasze poznanie. Znalazło to swój wyraz w konwencjonalizmie, tj. przekonaniu, Ŝe o 

tym, co jest dobre, a co złe, a nawet o tym, jaka jest natura rzeczy, decyduje umowa 

(konwencja). Dla Protagorasa umowa była środkiem cywilizacyjnego postępu, który 

wyniósł ludzi ponad poziom zwierząt. 

- Skoro nie ma Ŝadnych tez, które byłyby prawdziwe, bo nie ma Ŝadnej, obiektywnie 

istniejącej natury rzeczy, naleŜy wybrać te twierdzenia, które są bardziej poŜyteczne. Było 

to stanowisko utylitaryzmu. 

- Sofiści uwaŜali, Ŝe cnota (arete) jest wiedzą, toteŜ cnoty-wiedzy moŜna się uczyć i 

nauczać innych. Takie stanowisko nazywa się intelektualizmem etycznym. RóŜnice 

między poszczególnymi sofistami wynikały ze sposobu rozumienia owej wiedzy. Dla 

Protagorasa wiedzą była to zręczność, biegłość (euboulia). Hippiasz z Elidy głosił takŜe 

intelektualizm etyczny, ale dla niego cnotą była wiedza o charakterze encyklopedycznym. 

 

1. 4. GORGIASZ Z LEONTINOI (485-380przed Chrystusem) sformułował doktrynę 

nihilizmu, która wyraŜała się w tezach przeciwstawionych nauce eleatów: 1/ nic nie 

istnieje (nie ma bytu), gdyŜ to, o czym do tej pory mówili filozofowie przeczy sobie 

wzajemnie; 2/ gdyby nawet byt istniał, nie byłby poznawalny – w ten sposób Gorgiasz 

---

 

11 

zerwał związek myślenia i jego przedmiotu – bytu; 3/ nawet gdyby moŜna było poznać 

byt, nie moŜna by go wyrazić, bo słowo nie oznacza niczego poza sobą. 

- Gorgiasz zwrócił uwagę na autonomię słowa: jest ono narzędziem perswazji, 

przekonywania, moŜe niszczyć i kreować; zwłaszcza słowo poetyckie jest źródłem iluzji. 

 

1. 5. PRODIKOS Z Keos (470-404 przed Chrystusem) był autorem mitu „Herakles na 

rozdroŜu”: Herakles osiągnąwszy wiek młodzieńczy postanowił udać się na miejsce 

odludne, aby zastanowić się, jaką drogę w Ŝyciu wybrać. Stanąwszy na rozstaju dróg 

spotkał dwie kobiety: Arete (Cnotę) oraz Kakię (występek), która zaproponowała mu 

Ŝ

ycie oddane przyjemności. Herakles wybiera jednak drogę Cnoty, gdyŜ tylko na tej 

drodze moŜna uzyskać trwałą i nie przemijającą korzyść (utylitaryzm). 

 

2. 1. SOKRATES (399-470 przed Chrystusem) był tak waŜnym filozofem w dziejach 

myśli staroŜytnej, Ŝe filozofów, którzy działali przed nim albo równolegle z nim, ale nie 

pozostawali pod jego wpływem, nazywamy presokratykami. 

-Kwestia sokratyczna: Sokrates niczego nie pisał, a wiadomości o jego Ŝyciu i poglądach 

czerpiemy przede wszystkim od jego uczniów: Ksenofonta oraz Platona. Sokratesa 

przedstawił takŜe w swojej komedii Chmury komediopisarz, Arystofanes. 

- Sokrates został oskarŜony przez trzech Ateńczyków: Anytosa, Meletosa i Likona o 

bezboŜność, psucie młodzieŜy i o to, Ŝe bada tajniki przyrody oraz „ze słabszego zdania 

robi mocniejsze”. W wyniku procesu skazano Sokratesa na śmierć, ale nie wykonano 

wyroku od razu. Sokrates spędza ok. 30 dni w więzieniu, rozmawiając ze swoimi 

uczniami i oczekując na powrót okrętu z wyspy Delos, gdzie, jak co roku, wyruszyła 

procesja do świątyni Apollona. Kiedy statek powraca – straŜnik przynosi Sokratesowi 

kielich z cykutą. 

 

2. 2. Zainteresowania Sokratesa: 

- Zarówno Ksenofont, jak i Platon podają, Ŝe Sokrates nie interesował się problematyką 

związaną z filozofią przyrody. Zajmowała go przede wszystkim problematyka etyczna: 

„troska o duszę”. Sokrates zachęcał Ateńczyków, aby troszczyli się przede wszystkim o 

duszę, aby była jak najlepsza i tę swoją działalność traktował jako „słuŜbę BoŜą”. 

 

2. 3. Nowa koncepcja człowieka: 

---

 

12 

- Człowiekiem dla Sokratesa była dusza pojęta jako podmiot poznania oraz podmiot 

wszelkich ludzkich decyzji i wypływających stąd moralnych działań. Taki podmiot 

cechuje się wolnością/autonomią i niezaleŜnością (autarkia, enkrateia) od czegokolwiek, 

dlatego w Platońskim dialogu Obrona Sokratesa (30c-d) Sokrates mówi do swoich 

sędziów: „Bądźcie przekonani, Ŝe jeŜeli skaŜecie na śmierć mnie, takiego człowieka, jak 

mówię, nie zaszkodzicie więcej mnie, niŜ sobie samym. PrzecieŜ mnie nie moŜe w 

niczym zaszkodzić ani Meletos, ani Anytos. Nawet by nie potrafili! Bo mnie się zdaje, Ŝe 

gorszy człowiek nie ma prawa zaszkodzić lepszemu. Pewnie, moŜe go zabić, skazać na 

wygnanie, pozbawić czci i praw. Tylko Ŝe te rzeczy on pewnie uwaŜa, i ktoś inny moŜe, 

za wielkie nieszczęścia, a ja zgoła nie uwaŜam; znacznie większe nieszczęście robić to, co 

on teraz robi: niesprawiedliwie nastawać na Ŝycie człowieka” (tłum. W. Witwicki). 

- Tak pojęta dusza jest bezpośrednio odniesiona do boga – ma się do boga upodabniać; 

Sokrates zwykł był mawiać, Ŝe w jego wnętrzu odzywa się głos boŜy (daimonion), który 

zakazuje mu podejmowania złych działań. 

 

2. 4. Koncepcja cnoty: 

- Troska  o duszę wyraŜała się w tym, aby dusza była „jak najlepsza”, czyli aby posiadała 

cnotę (arete); 

- Cnota jest dobrem duchowym i w hierarchii dóbr stoi najwyŜej, wyŜej nawet od dóbr 

witalnych, nie mówiąc o dobrach materialnych. Takie przekonanie, Ŝe dobra moralne są 

najwyŜszymi dobrami, nazywa się MORALIZMEM. 

- Konsekwencją cnoty jest poŜytek i szczęście. Sokrates uwaŜa, Ŝe szczęście jest celem 

ludzkiego Ŝycia (EUDAJMONIZM), ale Ŝe to szczęście jest związane z cnotą-

najwyŜszym dobrem.  

- Cnota jest dla Sokratesa wiedzą, ale wiedzą o dobru i złu moralnym 

(INTELEKTUALIZM  ETYCZNY). Jego zdaniem wystarczy wiedzieć, co jest dobre, 

aby dobro czynić; człowiek postępuje źle z niewiedzy. 

 

2. 5. Sokratejska metoda nauczania: 

- Wyrocznia Apollona w Delfach powiedziała, Ŝe to Sokrates jest najmędrszy z ludzi. 

Sokrates najpierw chciał pokazać, Ŝe ten i ów jest o wiele od niego mądrzejszy i dlatego 

zaczepiał na ulicy tych, którzy uchodzili za mądrych i podejmował z nimi dialog. 

Rozmowa ta przebiegała w kilku etapach: 

---