Yuxarıdakı mənbələrdən məlum olur ki, “Əshabi-Kəhflə
%
əlaqəli rəvayətin birbaşa xristianlıqla əlaqələndirilməsi, xüsusən
hind-ari (Roma-yunan, İspaniya)
mənşəli hesab edilməsi
məsələyə birtərəfli yanaşmadır.
Bununla bağlı “Qurani-Kərim" “K ə h f surəsinin
9-cu
ayəsinin açıqlanmasına diqqət yetirdikdə məlum olur ki, tərcümə
müxtəlit mənbələrdə tərqli verilmişdir.
‘Yoxsa
Kəht
və
Rakim
əhlinin
bizim
şaşılacaq
ayələrimizdən bir şey mi sandın?’’19
“Ey Mühammed, yoxsa sən Kəht və Rakim sahiblərini
şaşılacaq ayələri m izdən m i sandın?”20
‘Yoxsa sən, ey Mühammed,...Mağara və kitabə əhlini
şaşılacaq ayələrimizdənmi zənn etdin?”21
“(Rəsulum)...
Yoxsa
sən
bizim
ayələrimizdən
/sadəcə/Kəhf və Rakim sahiblərinin ibrətə şayan olduqlarınımı
sandın?”22
“Kəht və Rakim əsabının əhvalını dəlillərimiz içərisində
şaşılacaq bir dəlilmi sandın?”23
‘Yoxsa Kəhf və Rakim əhlinin taleyi sənə qəribə gəldi, elə
bildin ayələrimizdən qəribəsi təkcə bu imiş?”24
Bu
ayədəki
Kəhf
sahibləri ("Əshabi-kəhf”)
artıq
rəvayətlərdən məlumdur. “Qurani-Kərim”in sonrakı ayələrində /10-
26/ onlarla bağlı geniş material vardır. Bəs,Rakim sahibləri kimdir
və ya Rakim ifadəsi ilə pə nəzərdə tutulur? Ayrı-ayrı müəlliflər
«•
»
19
buna müxtəlif cəhətdən yanaşmışlar.
Əbdülbaki
Gölpınarlı
yazır:
“Rakiyimin
sonradan
mağaranın qarşısına (içərisinə H.Q.) qoyulan və üzəıində
"Əshabi-Kəhfin başına gələn hadisələrin həkk edildiyi /qazıldığı/
daş lövhə olduğu Cübeyr oğlu Saiddən rəvayət edilmişdir.
"Əshabi-Kəhf
haqqında
yazılmış
bir
kitabdır-deyənlərdə
mövcuddur. Rakimin lüğəti mənası yazılmış şeydir.”25
Elmallı M.Həmdi Yazır məsələ ilə bağlı qeyd e d ir "Kəhf
dağlarda bilavasitə geniş olan mağaralara verilən addır. Kiçiyinə
“ğari'deyilir. Türkcəsi “in”dir.
Rakim bizim kitabə dediyimiz yazılı daş, metal və s.
düzəldilmiş lövhə deməkdir”.26
Təfsirlərə görə, kəhf dağda olan geniş mağara deməkdir.
“Rakim”in nə olduğu ilə bağlı bir nəticə əldə olunmamışdır. Ancaq
bu mənalardan biri olacağı ehtimal edilir Mağaranın olduğu dağ,
ya vadi "Əshabi-Kəhfin adlannın yazıldığı kitabə.27
Avropa mənbələrində Rakim “Ə shabi-Kəhfin başına
gələnlərin yazılıb mağarada qoyulduğu mis lövhədir.28
Yazılı mənbələrdən belə nəticəyə gəlmək olar
1. Mağaranın sahəsi geniş olmuşdur.
2. Bu rada yazılı kitabə qoyulmuşdur.
Naxçıvandakı ‘Əshabi-Kəhfmağarası geniş olmaqla burada bir
neçə kitabə vardır. Kitabənin tədqiqatçısı Hacı Fəxrəddinin
20
araşdırmalarından məlum olur ki, üzərində “Q urani-Kərim in “Əl-
%
K ə h f surəsinin 9,10,11,12,17 və 18-ci ayələri həkk edilmiş
mərmər lövhə /kitabə/ təbii aşınma nəticəsində məhv olmaq
təhlükəsində olduğu üçün Naxçıvan ölkəsinin hakimi Şükürulla
xanın qərarına əsasən onun üzü təzədən,səhvsiz, ayn bir daşa
yazılaraq əvvəlki daşın yerinə qoyulmuşdur. Bu h. 1190, miladi
1776-cı ildə olmuşdur.29
Bu baxımdan rus tədqiqatçılarının araşdırmaları diqqəti
cəlb edir. Onlar mağaranın, onunla bağlı rəvayətin tarixini
xristianlıqla bağlamağa çalışırlar. Hətta rəvayətdəki Dağ Yunisin
Roma hökmdarı Detsiy olduğunu iddia edirlər.30 Bu yazılarda
ancaq Efesdəki mağaradan danışılır. Başlıca diqqət mağaranın
deyil, rəvayətin yaranma tarixinə yönəlmişdir.
Əbu Reyhan Biruninin də fikirləri bu istiqamətdədir. Bunun
səbəbi isə onun rəvayəti xristianlar arasından toplamasıdır.31
Naxçıvandakı “Ə shabi-Kəhflə bağlı rəvayət 1881-ci ildə
K.Nikitin tərəfindən toplanmış və nəşr edilmişdir. Onun toplanmış
olduğu rəvayət cüzi dəyişiklərlə bizim verdiyimiz rəvayət kimidir.
K.Nikitinin təqdim etdiyi rəvayətdə bu ifadə diqqəti cəlb edir
‘Təm lixa şəhərə gələrkən bazarda öyrənir ki, şəhərdə iki hökmdar
va r müsəlman və xristian. Şəhər darvazasına asılmış bayraqda
yazılıb: “Allahdan başqa Allah yo xdu rl32 Bu fikir ümumi səmavi
dinlər üçün xarakterikdir. Şifahi xalq ədəbiyyatından, toplanmış
etnoqrafik materiallardan məlumdur ki, Naxçıvanda, ümumiyyətlə,
21
islam dünyasında bu ifadə “Laiiahəilləllah” kimi işlədilir. Bizcə,
müəllif bu fikiri verərkən xristianlığa yol açmaq üçün zəmin
yaratmışdır. Digər tərəfdən müəllif materialları kimdən toplanması
haqqında məlumat vermir. Ümumiyyətlə, rəvayətin heç bir
variantında bu məsələ yoxdur. Bu müəllifin çox ustalıqla 1828-ci
ildə
Naxçıvana İran ərazisindən
köçürülmüş xristianlara
(ermənilərə-H.Q)hakimiyyət vermə fikrindən irəli gəlir.
Müəlliflərin başlıca arqumenti rəvayətin islamdan əvvəl
baş verməsi, yatmışların qayıtdığı zaman tək Allahlığın olmasıdır.
Toplanmış materiallar göstərir ki, rəvayət Orta Asiya
türkləri arasında da məlumdur. Bu haqda ilk
elmi məlumat
A.Kalmıkov tərəfindən verilmişdir. Lakin müəllif tərcüməçisinin pis
olmasına görə rəvayəti tam toplaya bilmədiyini söyləyir.33
Bir araşdırıcı olaraq həmin bölgədən “Əshabi-Kəhf’lə bağlı
i *
rəvayətin aşkar edilməsi bizlər üçün maraqlı idi. Çünki biz
rəvayətin türk dünyasında formalaşmaqla, onlara aid olduğunu
təxmin edirdik.
Nəhayət, 1978-ci ildə Orta Asiya türklərin etnoqrafiyasının
öyrənilməsində xüsusi xidmətləri olmuş Q.P.Snesarevin məqaləsi
bu sahədə yeni fikirlər söyləməyə imkan verdi.34 Q.P. Snesarev
yazır ki, rəvayətin açarını Orta Asiyada deyil, Kiçik Asiyada
axtarmaq lazımdır. Topladığı iki rəvayətdə hökmdarın adı Dağ
Yunis göstərilsə də, müəllif onun Roma imperatoru Kay Messiy
22
Dostları ilə paylaş: |