32
larını aşkara çıxarmağa, bitkinin uzunömürlülüyü sualına cavab
tapmağa kömək edir (103).
Cüc
ərtilərin morfologiyasının öyrənilməsi, ayrı-ayrı növ və
cinsl
ərin cücərmə xüsusiyyətlərinin analizi, onların əmələgəlmə
tarixini
aydınlaşdırmaqda və filogenetik sistematikanın tərtibində
az
əhəmiyyət kəsb etmir (53) .
Ona gör
ə də basma bitkisinin açıq şəraitdə cücərmə xüsu-
siyy
ətlərini öyrənməyi qarşıya məqsəd qoyduq.
Basma bitkisinin kökü mil kök sistemin
ə malik olub cü-
c
ərtiləri 15-20 günlükdə bir və yaxud da ki, fiziki zədələnmə ol-
arsa bir neç
ə yan köklər əmələ gətirir. Köklərin nisbətən yer
s
əthinə ən yaxın olan əmici telləri üzərində azot toplayan qovuq-
cuqlar
müşahidə olunur.
Əlverişli şərait olduqda səpilmiş basma toxumlarından səpinin
5-7-ci günü kütl
əvi cücərtilər alınır. Alınmış basma cücərtiləri ilk
əvvəl çox kövrək olmaqla zəif böyüyürlər. Cücərtilərin əsas kökü
torpağın daha dərin qatlarına getdikcə və əlavə köklər əmələ
g
əldikdən sonra basma cücərtiləri güclü inkişaf edirlər. Basma
cüc
ərtilərində 2 ədəd ləpə yarpağı müşahidə edilir. Onların
uzunluğu 4-6, eni isə 3-4 mm-ə çatır. Ləpə yarpaqları bozumtul
yaşıl rəngdə, qısa saplaqlı, tam kənarlı, uc hissəsindən basıq forma
da olurlar. Əsas gövdə intensiv inkişafa başlayan zaman ləpə
yar
paqları saralıb tökülürlər.
4. 5. Çiç
əkləmənin biologiyası
Apardığımız tədqiqatların nəticələrindən məlum olmuşdur ki,
bec
ərildiyi torpaq-iqlim şəraitindən asılı olaraq basma bitkisinin
toxumlarının kəmiyyəti və keyfiyyəti müxtəlif olur. İstər yarpaq,
ist
ərsə də toxum məhsulu əldə etmək məqsədi ilə basma bitkisini
plantasiyalar halında becərmək üçün onların çiçəkləmə biologiya-
sının öyrənilməsi böyük əhəmiyyətə malikdir. Məhz bu baxımdan
müxt
əlif torpaq-iqlim şəraitində becərilən basma bitkisindən yük-
s
ək keyfiyyətli toxum məhsulu almaq üçün bitkinin çiçəkləmə
33
biologiyasına aid bəzi məsələlərin öyrənilməsini qarşımıza məq-
s
əd qoyduq.
Тədqiqat zamanı ilk çiçəyin əmələ gəlmə vaxtı, bir çiçəyin
ömrü, çiç
əkyanlığının və çiçəyin quruluşu, tozlanma və s. hərtə-
r
əfli öyrənilmişdir.
Apardığımız tədqiqatlar göstərir ki, basma bitkisinin çiçək-
l
əməsi iqlim şəraiti ilə sıx əlaqədardır. İsti və quru iqlim şəraiti
bitkinin tez çiç
əkləməsinə səbəb olur. Basma bitkisində çiçəkləmə
çıxışlar alındıqdan 50-60 gün sonra başlanır.
Basma bitkisinin çiç
əkləri süpürgə çiçək qrupunda toplanır.
Bel
ə çiçək qrupları yarpaq qoltuğunda əmələ gəlir (şək.4.1- 4.2).
Çiç
ək qrupunun uzunluğu 15-18 sm-ə çatır. Həmin çiçək qrupun-
dan toplanan çiç
əklər isə kiçik - 7 mm olurlar. Çiçək kasacığı ol-
duqca
gödək və gümüşü rəngli tükcüklərlə örtülü olur. Çiçək tacı
qırmızımtıl-sarı rəngdədir.
Basma bitkisinin çiç
əklə-
m
əsi vegetasiyanın sonuna qə-
d
ər davam edir. Belə ki, çiçək-
l
ərin hamısı eyni vaxtda açıl-
mır. Çiçəkləmə əsas və yan bu-
daqlar
boyunça aşağıdan yu-
xa
rıya doğru gedir. Vegeta-
siyanın sonlarına yaxın basma
bitki
sinin aşağı yarusunda ye-
tişmiş paxlalar, orta yaruslarda
h
ələ yetişməmiş paxlalar, uc
hiss
əsində isə çiçəklər müşa-
hid
ə edilir. Basma bitkisində
h
ər iki bölgədə birinci biçini apardıqdan sonra əmələ gəlmiş əsas
v
ə yan budaqların üzərində də çiçəklər açılır və aşağı yarusda
toxumlar tamamil
ə yetişir.
Basma bitkisinin çiç
ək salxımında çiçəklərin açılması da
salxım boyunça aşağıdan yuxarıya doğuru gedir (şək. 4.3). Çiçək
salxımında bir çiçəyin ömrü Şirvan bölgəsində 10-15 gün,
Şəkil 4.1. Boyaq indiqoferasının
(İndigofera tinctoria) çiçəkli budağı
34
G
əncədə isə 13-18 gün davam edir. Həmin müddətdən sonra çiçək
tacı formalaşmış paxlaların uc hissəsində yapışmış halda qalır.
Paxlalar tam for
malaşdıqdan sonra qurumuş ləçəklər tökülür.
Basma bitkisi çiç
əklərinin Şirvanda 85-90 % -i, Gəncədə isə
75- 80%-i normal tozlanaraq vegetasiya
nın sonunda yüksək key-
fiyy
ətli toxum məhsulu verir.
4. 6. Meyv
əvermə xüsusiyyətləri
Basma bitkisi Az
ərbaycanda becərilən yeni texniki bitki-
l
ərdəndir. Hər il respublika-
mızda bu bitkinin plantasiya-
ları genişlənməkdədir. Səpin
mate
rialı ilə plantasiyaları tə-
min etm
ək üçün yüksək keyfiy-
y
ətli toxum məhsulu hazırlan-
ma
lıdır. Buna görə də müxtəlif
torpaq-
iqlim şəraitində becə-
ril
ən basma bitkisində meyvə-
l
ərin yetişmə vaxtını, yığım
va
xtını və toxumluq sahələrin
yaradılması məsələlərini öyrən-
m
əyi qarşımıza məqsəd qoymu-
şuq. Apardığımız tədqiqat işləri
göst
ərdi ki, Şirvan və Gəncə - Qazax bölgələrində becərilən
basma bitkisi normal inkişaf edərək yüksək keyfiyyətli yarpaq və
toxum m
əhsulu əmələ gətirir. Bitkilərdə meyvələrin yetişməsi
vegetasiy
sının sonuna qədər davam edir. Çiçəklərdə mayalanma
getdikd
ən sonra, ilk paxlalar görünməyə başlayır. Bu vaxt onlar
parlaq yaşıl rəngli olur. Vegetasiyanın davam etməsi ilə əlaqədar
olaraq paxlalar böyüyürl
ər. Qeyd etmək lazımdır ki, Şirvanda
yüks
ək temperatur və quru iqlim şəraiti paxlaların Gəncəyə
nisb
ətən tez yetişməsinə səbəb. Basma bitkisinin meyvələrinin ye-
tişməsi vaxtı paxlalar tünd - qəhvəyi rəng alırlar. Lakin, bu zaman
Şəkil 4. 2. Basma (İndigofera
tinctoria)
bitkisinin çiçək salxımı
Dostları ilə paylaş: |