Günümüzdəki Türk xalqalrı və tarixləri
Yüklə 1,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
18 hövzəsinə gedib Hoçunu mərkəz seçərək, Uyğun dövlətini qurdular, bir qismi də Çinə, Kaansuya gedib, Çinə tabe oldular. Uyğur ədəbiyyatı yeni ərazilərdə də davam edir, yeni məzmun daşıyır və mənsur əsərlərlə zənginləşirdi. Bu ədəbiyyatın iki xüsusiyyəti qeyd olunur: birinci dini motivlərlə olması, digəri daha çox tərcümə əsərlərinə təmaül olması. Tərcümə çincə, sanskritcə, tibetcə, toxarca və soğdcadan olmuşdur. Uyğur ədəbiyyatını iki qismə ayırırlar: 1. Maniçi ədəbiyyat, (yəni Mani dininə inanan uyğurların meydana gətirdiyi ədəbiyyat.) 2. Budda ədəbiyyatı. Uyğur ədəbiyyatının tədqiqatçıları VIII yüzillikdən başlayaraq yaranan dini mətnləri də ədəbi nümunələr kimi öyrənirlər. Bunlar əsasən dua mətnləri olub ilk poetik nümunələr hesab edilə bilər. XVII əsrdən başlayaraq yeni uyğur ədəbi dili formalaşmağa başlanır. Bu ədəbi dil orta uyğur dilinin bir sıra xüsusiyyətlərini qoruyub saxlasa da, ümumxalq danışıq dilinə xeyli yaxınlaşır. Uyğur dilindəki bu demokratikləşmə prosesi XVII-XIX əsrlərin şair və yazıçılarından Hirkiti, Novbati, Zəlili, Abdurehim Nizari, Molla Şakir, Molla Bilal və başqalarının əsərlərində təcəssüm etmişdir. XVII-XIX əsrlərdə Xotanda yaşamış şairə Sarıxanın şeirləri xalq arasında geniş yayılmışdır. Onun şeirlərinin bir qismi 19 indi də uyğurlar tərəfindən mahnı kimi oxunur. XIX əsrdə yaşamış Molla Musanın “Tarix-i Eminiye” əsəri memuar tarixi janrında yazılmışdır. XIX əsrin görkəmli şairi Molla Bilalın şeirləri xalq yaradıcılığı ilə sıx bağlı idi. Tarixçi Eberhardın yazdığına görə, Çinin 1875-ci ildə yenidən Şərqi Türküstanı işğal etməsi 10 milyon insanın məhvinə səbəb oldu. Onlar arasında çoxlu istedadlı gənc şairlər, yazıçılar, sənətkarlar də vardı. Ümumiyyətlə, Şərqi Türküstanda daha çox şair və yazıçının gənc ikən dünyasını dəyişdiyi müşahidə olunur ki, bu da ölkədə irticanın hökm sürdüyünü göstərir. Türk memarlığına uyğun tikilən binalar sökülüb yerində Çin üslubunda binalar tikilirdi. Türkcə olan yer adları dəyişdirilib çinliləşdirildi. Əhali çincə oxumağa və çinlilərlə evlənməyə təhrik edildi. Milli əxlaqı pozmaq üçün qumarxanalar, meyxanalar və s. yaradıldı. Şərqi Türküstan, türk və Türküstan sözlərini işlətmək, qəzet, jurnal nəşr etmək, Türkiyədən və müsəlman ölkələrindən kitab və s. gətirmək qadağan edildi. Bu da ədəbiyyatın, sənətin, mədəniyyətin inkişafında bir durğunluq və tənəzzül yaratsa da, milli şüurun oyanişı və milli təəssübə səbəb olurdu. Qəznəvilər: Müsəlman türklərdən ibarət olan Qəznəvi sülaləsi böyük dövlət qurub (963-1183) islamın Əfqanıstan və Hindistanda yayılmasına səbəb oldular. Bu sülalənin təsisçisi Alp Tegin və daha doğrusu, onun damadı Səbuk Tegindir. Səbuk Tegin 20 və ya Sübuk Tegin (yəni ordu zabiti) qarluq türklərindən olub İssik- kul civarında yaşayan Cuk adında İbir Bahadurun oğludur. 12 yaşında ikən qoşunları olan Toxsi türklərinin basqınına məruz qalıb, onlara əsir olmuş və dörd əsarətdə qalandan sonra, Samani oğullarına satılmışdır. Səbuk Tegin Samanı oğullarına satılandan sonra müsəlman olub orduya girmiş və samanilər ordusunda böyük rütbəyə sahib olmuşdur. Alp Tegindən sonra Səbuk Tegin Qəznəni almış və Qəznəvi sülaləsini qurmuşdur. Onun oğlu Sultan mahmud bütün Əfqanıstan, Xorasan, İraq və Hindistanı alaraq, böyük islami türk dövlətini qurmuş və bir islam mücahidi kimi Hindistanda islamı yaymağa çalışmışdır. Sultan Mahmud, eyni zamanda fars dilinə üstünlük verib, fars dilini ərəb dili yerinə rəsmi divan dili seçmiş və fars dilinin şah əsəri və ana kitabı olan “Şahnamə”nin yazılmasını Firdovsidən istəmişdir. Onun dərbarı farsca yazan şairlərin mərkəzi olmuş və o dörd yüzdən artıq şairin yaşayışını təmin etmiş və İranın kənd və şəhərlərinə dari farscasını yaymaq üçün minlərcə müəllim göndərmişdir. SƏLCUQLAR: Oğuz türklərinin İran və Anadoluya böyük dəstələr halında gəlmələri səlcuqların mühacirətləri ilə başladı. Səlcuqlar Aral dəryaçası ilə Xəzər dənizi və Cəhubi Ural dağları arasında yaşayan xəzər oğuzlarına və xüsusən qınıq qəbiləsinə rəhbərlik edən ailələrdən birinə mənsub idilər. Bunların haqqında 922-ci ildə buradan keçib Bulğar məmləkətinə gedən İbn Fədlan 21 tərəfindən və həmçinin 965-ci ildə təlif olunan “Hüdud əl-aləmdə” məlumat verilmişdir. Bu oğuzlar rəislərinə yabğu və ordu komdalarına subaşı deyirdilər. Bunların dini rəhbərləri olan kamların (şaman) da nüfuzları çox idi. Səlcuqların cəddi olan Səlcuq da subaşı idi. Səlcuğun atası Dukak müsəlmanlığı yeni qəbul etmişdi. Səlcuq subaşı ikən yabğu ilə aralarında ixtilaf çıxmış yüz atlı və bir miqdar dəvə və qoyunlarla Sır-Dərya sahillərində müsəlmanlarla məskun Cənd şəhəri həvalisinə gəlmişdi. Səlcuqlar yarım əsrə qədər Mavərənnəhrdə qaldıqdan sonra Sır-Dərya oğuzları (türkmənlər) tərəfindən basqı altında qalmış və cənuba tərəf, yəni Xorasan keçməyə məcbur olmuşlar. Səlcuq 994-cü ildə vəfat etmiş və dörd oğuldan (Mikail, İsrail (Arslan), Yusif və Musa) Mikail öldüyü üçün İsrail (Arslan) yabğu təyin edildi. Arslan yabğu Sultan Mahmud tərəfindən dəvət edilərək, ondan qorxduğu üçün onu Hindistan hüdudunda həbs etdi, ondan sonra qardaşı Yusif yabğu oldu. O da 1030-cu ildə qaraxani əmiri Əli Tegin tərəfindən tutulub öldürüldü. Səlcuqlar Sultan Məsud Qəznəvi zamanında Səlcuğun nəvələri və Mikailin oğulları olan Toğrul və Çağri qardaşlarının başçılığı ilə Ceyhunu keçərək Xorasan şəhərlərini, o cümlədən Nişapuru aldılar (1037). Toğrul bəy burada öz adına xütbə oxudub, istiqlalını elan etdi. Bundan sonra Sultan Məsud çox qüvvətli bir Yüklə 1,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|