Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Evgemer in və Yambul un
20
Demokratizm mütləq əxlaqa deyil, reallıqda mövcud olan insanlar çoxluğunun təsəvvürlərinə əsaslandığından Sokrat
demokratizmlə də barışmaz mövqedə dururdu. Sokrat etikada absolyutizmin tərəfdarı olduğu halda, estetikada relyativizmin tərəfdarı idi: yüyürməkdə gözəl olan güləşdə gözəl olana oxşamır. Hansı nöqteyi-nəzərdən baxılmasından asılı olaraq eyni predmetlər gözəl də ola bilər, eybəcər də. Sokrat belə düşünürdü və belə deyirdi. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, gözəllik Sokrat üçün elə bir müstəqil əhəmiyyətə də malik deyildi. Sokrat estetik problematikada belə utilitarizm mövqeyində dururdu: şeylər o kəs üçün yaxşı və gözəldir ki, o, bu şeylərə daha yaxşı uyğunlaşmışdır. O düşünürdü ki, nə dünyada, həyatda, nə də bədii fəaliyyət sahələrində gözəlliyi mütləq bir şey kimi götürmək düzgün deyildir. Hər bir şeyin, hadisənin və yaradıcılıq məhsulunun qəşəngliyi və ya gözəlliyi onun məqsədə nə dərəçədə müvafiq olub- olmaması ilə ölçülməlidir. Hər bir şeyin, hər bir əməlin qəşəng olması və ya olmaması, həmçinin də, fəzilətli və ya qeyri-fəzilətli olması onun məqsədə nə dərəcədə müvafiq olmasındadır. Bununla da, Sokrat artıq, hətta etikada da utilitarizm mövqeyində duraraq relyativizmin xeyrinə bir addım atır. Utilitarizm Sokratın siyasi baxışları üçün də səciyyəvi idi. Çünki Sokrat özünün siyasi baxışlarında demokratik mövqedə durmasa da, hər halda rəiyyət mövqeyində dururdu. Bu mövqe isə aristokratik mövqe ilə daban-dabana ziddir. Sokrat əslində icmaçı siyasi doktrinanın, kommunistik siyasi doktrinanın tərəfdarı idi. Lakin Sokrat kommunist siyasi doktrinasının, əlbəttə ki, ilk müəllifi deyildi. İcma mədəniyyətinin başlıca əxlaqi dəyərləri - xeyirxahlıq, mərhəmətlilik, mehriban qonşuluq, həmrəylik, insan münasibətlərində qərəzsizlik, səmimilik və təmənnasızlıq, doğruluq, insanlar arasında qardaş münasibətləri, insanların mütləq və real bərabərliyi - həsrətlə anıldığı hər bir cəmiyyətdə kommunist təbiətli təlimlər təşəkkül tapır və inkişaf edir. Həmin həsrətin ən ilkin ifadə formalarından biri kimi Edem bağı haqqında Siyasətçidə təqdim olunan Kron dövrü ilə bağlı hekayətə oxşar olan dini əfsanə göstərilə bilər. Lakin ictimai fikrin sonrakı inkişaf prosesində kommunizm həsrəti təkcə dini əfsanələrin deyil, həm da siyasi doktrinaların məzmununu formalaşdırdı. İcma prinsipləri üzərində qurulmuş keçmişin həsrətlə anılması ilə Qədim Yunanıstanın digər insanlarında da rastlaşmaq mümkündür. Evgemerin və Yambulun şəxsində biz əslində kommunizm təbiətli keçmişin ideallaşdırılmasını müşahidə edirik. 21
Sokrat icmaçı siyasi doktrinanın tərəfdarı olmaqla
demokratiyanın nüfuzlu opponenti idi. Demokratiyaya qarşı onun tərəfindən irəli sürülən arqumentləri təkzib etmək üçün demokratiyanın da belə bir nüfuzlu müdafiəçisi olmalı idi. Demokratiya özünün belə bir nüfuzlu müdafiəçisini Demokritin şəxsində tapdı. Demokrit Sokratın tam əksinə olaraq «demokratiya şəraitində yoxsul olmaq, zülm şəraitində xoş həyatdan daha yaxşıdır», - deyirdi. Demokratiyanı əslində azad cəmiyyətin özünütəşkil prinsipi kimi görən Demokrit Qorgidən fərqli olaraq azad cəmiyyəti yalnız qanun qarşısında bərabərlik prinsipi üzərində mümkün hesab edirdi: adamlar o halda azad ola bilirlər ki, bütün qanun və qaydalara dəqiq riayət edilir, bütün vətəndaşların bərabərliyi və yekdilliyi üçün şərait yaradılır. Bununla belə, Demokrit insanlar arasında təbii bərabərsizliyin də mövcud olduğunu etiraf edir. Lakin Demokrit təbii bərabərsizliyin əsasını mənşənin nəcabətli olub-olmamasında deyil, bilik və bacarıqların az və ya çox olmasında görür. Demokrit elə bu səbəbdən də belə hesab edir ki, dövlət orqanlarında nadanlar, kütbeyinlər deyil, mənşəyindən asılı olmayaraq, başqalarından zehni qabiliyyətləri, bilik və bacarıqları ilə seçilənlər yerləşdirilməlidirlər. Demokritə görə, dövlət zadəganlara ilahidən verilən bir pay deyildir. Demokritin fikrincə, dövlət, ümumiyyətlə, ilahi mənşəli olmayıb, insani mənşəlidir: Dövlət vətəndaşların ümumi mənafeyinin təcəssümü olmaqla heç bir kənar qüvvə tərəfindən deyil, insanların özləri tərəfindən yaradılmışdır. Siyasət yalnız adamların uzun sürən mübarizəsinin məhsuludur və yalnız insan səylərinin nəticəsidir. Siyasət sənətdir. Böyük sənət olsa da, yalnız sənətdir. Demokritin siyasi baxışları elə öz sözlərindən də göründüyü kimi demokrat xarakterli idi. Lakin Demokrit demokratik siyasi doktrinanın təkcə tərənnümçüsü deyildi. O, demokratiyanın fəlsəfi prinsiplərinin və ontoloji əsaslarının da yaradıcısı idi. Demokrit atomistikası, həm də demokratiyanın belə bir ontoloji əsası oldu. Lakin atomistika təkcə demokratizmin deyil, həm də və ondan da daha öncə determinizmin və materializmin fəlsəfi əsası oldu. Başlıca ideyaları Demokrit tərəfindən verilən atomistika Anaksimandrın arxe haqqında, pifaqorçuların hədsiz və hədli varlıq haqqında təsəvvürlərinə, həmçinin də, çox yəqin ki, qədim hindlilərin
ümumən məlum olduğu kimi atomistika təliminin yaradılmasında Demokritlə yanaşı onun müəllimi Levkippin də müəyyən əməyi olmuşdur. Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|