13
Arap sözlüğünde de mevcuttur. Peçenek diline ait kalıntılar ve ilk bilgiler ise,
Peçenek definesi adı ile anılan eşyalar üzerindeki bazı yazılardan ibarettir. Her iki
dilin söz varlığı ve dil bilgisi özellikleri üzerinde yapılan detaylı araştırmalar bu iki
halk arasındaki benzerliği ortaya koymaktadır.
56
Harita 3: Cengiz İmparatorluğu ve Parçalanışı
Kendi rivayetlerine göre Karakalpaklar, Nogaylardan kopmadır ve
kendilerince malûm olan en eski vatanları İtil Nehri’nin sağ tarafı yani
Kazan ile
Astrahan hanlıkları arasıdır.
57
Eski vatanlarını terk etme sebepleri bir rivayete göre,
Emîr Timur’un Bulgar şehrini harap etmesi; diğer bir rivayete göre Rusların Kazan
şehrini gasp etmeleri dolayısıyla vuku bulan hadiselerdir. Bir başka rivayete göre de
Karakalpakların ataları Kazan şehrini kurmuşlar, sonraları buralarda meydana gelen
kargaşalıklarda vatanlarını terk etmeğe mecbur kalmışlardır. Böylece İtil’in sol
sahili, yani Buhara’ya geçerek rivayete göre Aral Gölü’ne doğru ilerlemiş; bu gölün
56
S. E. Malov, “Karakalpakskiy Yazık” (Karakalpak Dili), Karakalpakiya, Trud. Konf., AN SSSR, Po
izuçen, Proizvoditel sıl
Karakalpak ASSR, Cilt II, Leningrad 1934, s. 200-207; P. P. İvanov, ayn.
mkl., s. 23; S. E. Malov, Zametki o Karakalpakskom Yazıke (Karakalpak Dili Hakkında Notlar),
Nukus 1966, s. 44.
57
M. K. Nurmuhamedov-T. A. Jdanko-S. Kamalov, Karakalpaki (Karakalpaklar), İzdatelstvo Fan
Uzbekskoy SSR, Taşkent 1971, s. 15.
Aral Gölü
Cent
K ı r g ı z l a r
İsfahan
Gazne
HİNT
OKYANUSU
H İ N D İ S T A N
TİBET
Tangutlar
Moğolistan
ÇİN
Lasa
(Hanbalık)
Pekin
İRAN
ARABİSTAN
Ankara
KA
RA
DE
NİZ
AK
DE
NİZ
Macaristan
Kazan
Ba
tı T
ürk
ista
n
Do
ğu
Tür
kis
tan
Taşkent
Kaşgar
Naymanlar
Karakurum
Kerayitler
Buyurnor
K U B İ L AY H A N L I Ğ I
Baykal Gölü
Tunguzlar
Sung İmparatorluğu
0 500 1000 1500 2000 Km
GÜNEY ÇİN
DENİZİ
BÜYÜK
OKYANUS
K
U
ZE
Y Ç
İN
D
EN
İZ
İ
Bakû
Tebriz
Azak
Saray
ALTIN ORDA DEVLETİ
İLHAN
LI DE
VLETİ
ÇAĞATAY HANLIĞI
İlhanlı Devleti
Altın Orda Devleti
Çağatay Devleti
Kubilay Hanlığı
Cengiz İmparatorluğu
H
AZ
A
R
G
Ö
L
Ü
14
kuzeyinden geçerek Sırderya Nehri’nin aşağı taraflarına yerleşmiş; Karakalpak adını
da burada almışlardır.
58
1863 tarihinde Buhara’da bulunan Vambery’nin, eski
zamanlarda Nogay sultanlarının Karakalpaklardan çıktığını işitmesine dair kaydı da
Karakalpak-Nogay bağlantısını desteklemektedir.
59
Bugünkü Karakalpakların ata mekânı şu anda yaşadıkları yerlerdir. Yani
Amuderya ve Aral boylarıdır. Karakalpakların bir topluluk olarak ortaya çıkışları bu
topraklardadır. Karakalpakların etnik kökeni içerisinde Aral Gölü çevresinde yaşayan
kabilelerin rolü büyüktür. Peçenekler de şimdiki Karakalpakların atalarındandır.
Ayrıca Türkmenlerin oluşumunda büyük rol oynayan Oğuzlar, Karakalpakların
oluşumunda da etkilidir. Yine Kazakların oluşumunda baş etken olan Kıpçaklar da
Karakalpak etnik kökeni içerisinde yer alır. Karakalpaklar Özbeklerin oluşumunda
büyük pay sahibi olan Harezm’li kabilelerle de akrabadırlar. Bugünkü Özbeklerin
boy birliği içerisinde Karakalpaklar da vardır. Harezm topluluklarından olan
Karakalpak, Özbek, Kazak ve Türkmen kabileleri tarihte aynı kaderi paylaşmıştır.
Aral Gölü ve çevresi bu toplulukların oluşumunda temel etkendir. Karakalpakların
asıl oluşum sürecini Altın Orda Devleti içerisinde aramamız doğru olacaktır. Altın
Orda Devleti yıkıldıktan sonra birçok Türk kabilesi bazı beylerin etrafında
toplanarak bu beylerin adı ile yeni devletler kurmuşlardır. Bunlardan en önemlileri
Nogay Hanlığı ve Özbek Hanlığı’dır. Karakalpaklar bu dönemde Nogaylarla hareket
ederek diğer devletlere karşı seferler düzenlemişlerdir. Nogay Hanlığı’nın
yıkılmasıyla bir kısım Türk toplulukları doğuya yani Amuderya ve Sırderya
boylarına gelmiştir. Bu bölgeye geldiklerinde diğer Türk kabileleri bu toplulukları,
başlarına taktıkları kara kalpaklarından dolayı “Karakalpaklılar” olarak
adlandırmıştır.
60
Kıpçak unsurlarının çoğunlukta olduğu bu kabileler zamanla
Özbekler, Kazaklar ve Türkmenlerle karışarak yeni bir etnik topluluk olmuşlardır.
Bu topluluğun günümüzdeki adı Karakalpaklardır. Karakalpakların yakın tarihteki
kökenleri Nogaylara dayanmaktadır. Çünkü Nogay Ordası’ndan kopan ve Aral Gölü
58
P. P. İvanov, ayn. mkl., s. 24; Salih Yılmaz, “Karakalpak Türkleri ve Bugünkü Karakalpakistan”,
Yeni Türkiye Dergisi, Türk Dünyası Özel Sayısı, sayı:16, Ankara 1997, s. 1322.
59
A. Vambery, ayn. esr., s. 374; Sabır Kamalov, Vambery Karakalpaklar Turalı, Nökis 1995, s. 23;
Salih Yılmaz, “Armin Vambery’nin Türkistan Seyahatnamesi ve Karakalpak Türklerine Dair
Kayıtlar”, Belleten Dergisi, sayı: 255, Ankara 2005, s. 599-628.
60
H. Howorth, ayn. esr., s. 1056.