Filosofiya kk

 
49 
Bekkemlew ushin  sorawlar: 
1    Til ha`m  sana arasinda qanday  baylanis bar 
2    Shala sanaliliq  tiykarg`i Funktsiyalari neler    
3    Adam sanasinin`  tiykarg`i ftsunktsiyalari neler 
4.  Gnoseologiya degenimiz ne 
5   Biliwdin` qanday formalari  bar 
6    Salistirmali  shinliq  degenimiz ne 
7    Absolyut  shinliq degenimiz ne 
 
A`debiyatlar: 
1. Karimov I.A. Wzbekistonning wz istiqlol va taraqqiet ywli. T., «O`zbekiston», 1992 
2. Karimov I.A. Wzbekiston XXI asrga intilmoqda. T., «Wzbekiston», 1999 
3. Karimov I.A. Donishmand halqimizning mustahkam irodasiga ishonaman.-»Fidokor»gaz.2000 yil, 8 
iyun. 
4. Falsafa kursining ayrim masalalari (T.Sharipov tahriri ostida). - «Farg`ona», 1994. 
5. Falsafa. - T., «Sharq» 1999 
6. Falsafa asoslari. Q. Nazarov taxriri asosida. T., 2005. 
7. Falsafa. M. A`xmedova taxriri asosida. T., 2006.   
w.w.w.NDPI.ru / w.w.w.Pedagog.ru / w.w.w. msu.ru / w.w.w.RSCI.ru 

---

 
50 
Lektsiya 9. Ja`miyet filosofiyasi.  Ha`zirgi da`wirdin` global mashqalalari. 
Jobasi: 
 
1. Ja`miyet tu`sinigi ha`m onin`  ilimiy filosofiyaliq  ma`nisi 
2. Ja`miyetlik  o`ndiris  tu`sinigi 
3. Ja`miyettin`  sotsialliq  du`zilisi 
4. Ja`miyettin` ruwhiy turmisi.  Ja`miyetlik  sana ha`m onin` formalari 
5. Ha`zirgi globalliq  mashqalalar ha`m olarg`a  filosofiyaliq  analiz. 
 
Belgili,  filosofiyanin`  payda  boliwi  basqa  ilimler  siyaqli  adamzat  tariyxinda  sotsialliq  ha`m 
biologiyaliq  ortag`a  beyimlesio`  ha`m  oni  qayta  o`zgertiw  protsessinde  empiriyaliq  bilimlerdin` 
jetkiliksizligi menen baylanisli. A`lbette bul keskin gnoseologiyaliq situatsiya biraz sozilin`qi xarakterge 
iye boldi. Onin` sheshiliwi ushin belgili ob`ektiv alg`i sha`rtler talap etildi. Ilimnin` payda boliwi ushin 
usinday  tariyxiy  bolmisliq  fon  tsivilizatsiyag`a  deyingi  alg`ashkiliqtan  tsivilizatsiyag`a  o`tiu  da`wiri 
boldi.  Bul  protsess  o`zinin`  ele  jetilispegenligine  qaramastan  aqil  miynetinin`  fizikaliq  miynetten 
bo`liniwinen  ilimiy  bilimlerdi  o`ndiriu  menen  professionalliq  da`rejede  shug`illanatug`in  adamlardin` 
ayriqsha  toparinin`  payda  boliwina  alip  keldi.  Ilimnin`,  sonin`  ishinde  filosofiyanin`  payda  boliw 
da`wirin analizlegende bul protsessti a`dette adamzat tariyxindag`i u`lken burilis penen bizdi qorshag`an 
ortaliqti  tinish  ha`m  turaqli  irratsionallik  oylawdan  ilimiy-  filosofiyaliq  tu`siniuge  o`tiw  menen 
baylanistiriladi. Bul protsessti Shig`isqa ha`m Batisqa ha`m baylanisli b. e. sh. 800-ha`m 200- jillardin` 
aralig`inda tu`sindiriw arnawli a`debiyatlarda bar.  
Degen  menen  grek-rim  tsivilizatsiyasinin`  Evropanin`  en`  a`yyemgi  tsivilizatsiyasi  ekenligin 
esapqa  aliw  menen  birge  Shig`is  tsivilizatsiyasinan  anag`urlim  keyin  payda  bolg`anin  esapqa  alsaq 
bunin filosofiyaliq oyg`a ha`m tiyisli ekenin umitpawimiz kerek. Bul bir. Sonday-aq ga`p o`zinshelikke 
iye distsiplinanin` sotsialliq filosofiyanin` payda bolg`anlig`i tuwrali emes, al onin genezisi tuwrali bolip 
otir.  Axiri,  uliwma  ilim  a`wzel  basta  bo`linbegen,  sinkret  jag`dayg`a  iye.  Sebebi  tusinikli:  qorshap 
turg`an  dun`ya  tuwrali  toplang`an  bilimler  salistirmali  turde  az,  qubilislardin`  ma`nisin,  tiykarin 
an`g`ariw  ele  u`stirtin.  Bul  tariyxiy  sharayitlarda  ilim  dun`ya  tuwrali  bilimlerdin`  jiyindisin,  sonin` 
ishinde sotsialliq filosofiyaliq bilimlerdi ha`m o`z ishine aladi.  
Sonin menen birge ilimnin` payda boliwi menen onin` rauajlaniwinin` tiykarg`i nizamlarinin` biri 
ilimiy  bilimlerdin`  differentsiallaniw  protsessi  ha`m  a`melge  asadi.  Bunin`  na`tiyjesi  otnositelli  tu`rde 
o`zinshe  ilimiy  bilimler  tarawinin`  bo`linip  shig`iwi  menen,  sonin`  ishinde  filosofiyanin`  predmetinin` 
tariliwi menen ha`m baylanisli. Baskasha aytqanda, filosofiya izbe-iz konkret ilimiy tarawlardi o`zinen 
bo`lekley  otirip,  qizlarina  putkil  mal-mulkin  bo`lip  berip,  izinde  o`zi  diyuana  bolg`an  Shekspirdin` 
Korol` Lirine uksag`an joq. Qaytama ol o`zinen ilimiy bilimlerdin` tarawlarin qanshama ko`birek bo`lip 
shig`arg`an  sayin  bay,  jemisli  ha`m  ja`miyet  ushin  paydaliraq  boldi.  Aqiri,  ol  basqalari  menen  sa`ykes 
emes izertleuwpredmetine, o`z funktsiyalarina iye boldi.  
A`lbette  filosofiyaliq  ilimnin`  o`zi  de  a`sirler  boyi  differentsiyag`a  ushiradi  ha`m  onin`  du`zilisi 
ta`wir-aq  o`zgerdi.  Meselen,  tariyxiy  rauajlaniw  barisinda  filosofiyadan  psixologiya,  formal`  logika, 
etika,  estetika  bo`linip  shikti.  Bu`ginliginde,  filosofiyaliq  bilimnin`  du`zilisi  arnawli  a`debiyatlarda 
tiykarinan to`mendegishe:  
1. Bolmis tuwrali ta`liymat (ontologiya).  
2. Gnoseologiya (biliw tuwrali ta`liymat).  
3. O`z-ara baylanis ha`m rawajlaniw kontseptsiyalari.  
4. Logika.  
Bul strukturadag`i sotsialliq filosofiyanin` orni ma`selesine kelsek, oni besinshi element sipatinda 
qarawdan  go`re  atalg`an  elementlerdin`  ko`pshiliginin`  tutaslig`indag`i  ja`miyet  taniwliq  aspekt 
sipatinda  qaraw  joo`  bolsa  kerek.  O`ytpesek,  filosofiyanin`  du`n`ya  tuwrali  tutas  tu`sinik  ha`m  onin` 
jasawinin`  ha`m  rawajlaniwinin`  universalliq  nizamlari  haqqinda  ilimiy  ko`z-qarastin`  jiyindisi 
bolatug`inlig`ina shek keltiremiz.  
Bul boyinsha sotsialliq ontologiya, sotsialliq dinamika ha`m sotsialliq biliw sipatinda filosofiyaliq 
bilimnin`  elementlerine  sa`ykes  qaraw  bar.  Bul  boyinsha  sotsialliq  ontologiya  ja`miyetlik  bolmis ha`m 

---

 
51 
onin`  modifikatsiyalarin-ekonomikaliq  bolmis,  sotsialliq  bolmis,  ekologiyaliq  bolmis,  demografiyaliq 
bolmis h.t.b. mashqalalardi o`z ishine aladi.  
O`z-ara  baylanis  ha`m  rawajlaniw  kontseptsiyasinin`  sa`ykes  aspekti  sotsialliq  dinamika.  Ol 
ja`miyetlik  rawajlaniwdag`i  liniyaliq,  tsikllik,  shenber  ta`rizlilikti,  sonday-aq  o`tiu  da`wirlerindegi 
revolyutsiyaliq penen evolyutsiyaliqtin` ara qatnasig`in, ja`miyetlik progress problemalarin qaraydi.  
Sotsialliq  filosofiyaliq  bilimnin`  tag`i  bir  a`hmiyetli  strukturaliq  elementi  gnoseologiyanin` 
ja`miyet taniwliq bir aspekti-sotsialliq biliw. Ol ja`miyetlik sanani, sotsiumdi izertlew barisinda uliwma 
ilimiy metodlardi ha`m biliwdin formalarin analizleydi.  
Bul kontekstte logika g`ana «esapka ilinbeydi».  
Filosofiyaliq bilimnin` bul elementi ku`te abstraktlig`ina ha`m universallig`ina baylanisli sotsialliq 
logika dep atalatugin ayriqsha aspektine iye emes.  
Belgili,  waqtinda  Aristotel`  filosofiyaday  paydasiz,  biraq  onnan  go`zzal  ilim  joq  degen  edi. 
Pikirdin`  sub`ektivligine  qaramastan,  onda  jan  bar  ekenligin  biykarlawg`a  bolmaydi.  Bul  onin` 
atqaratug`in funktsiyalarinan aq belgili.  
1. Du`n`yag`a ko`z-qarasliq funktsiya 
Sotsialliq filosofiya tutas filosofiya siyaqli eki tiykarg`i spetsifikaliq-du`n`yaga ko`z-qarasliq ha`m 
metodologiyaliq funktsiyalarg`a iye.  
Spetsifikalig`i  sonda,  olar  rawajlang`an  ha`m  ja`mlengen  tu`rinde  tek  filosofiyag`a  g`ana  tiyisli. 
Bul  boyinsha  du`n`yag`a  ko`z-qarastin`  ne  ekenligin  eske  tusirip  o`teyik.  Du`n`yag`a  ko`z-qaras  bul 
bizdi  qorshag`an  du`n`yanin`  ma`nisi  ha`m  ondag`i  adamnin`  orni  tuwrali  og`ada  uliwma  ko`z-
qaraslardin` ha`m tu`siniklerdin` jiyindisi. Sotsialliq filosofiyanin` du`n`yag`a ko`z-qarasliq funktsiyasin 
duris tu`siniw ushin en` keminde eki momentti esapqa aliw kerek.  
Birinshiden,  adamnin  du`n`yag`a  ko`z-qarasi  ilimiy  mag`liwmatqa  iye  boliw  na`tiyjesinde  ha`m 
sotsialliq ortanin` ta`siirinde stixiyali tu`rde ha`m qa`liplesiwi mu`mkin.  
Bul  jag`daylarda,  a`lbette  du`n`yag`a  ko`z-qarastin`  bir  elementleri  ilimiy  jaqtan  tekserilgen,  al 
basqalari  ku`ndelikli  sananin`  da`rejesinde  eski  u`rip-a`detler  ha`m  da`stu`rler  menen  aralasip  ju`riwi 
mu`mkin.  
Duris,  birde-bir  filosofiyaliq  sistema  ha`m  qanshama  jetilgen,  qanshama  zamanago`y  boliwina 
qaramastan  individtin`  du`n`yag`a  ko`z-qarasinda  eskilikli  qaldiklarin  ha`m  adasiwlardi  absolyut 
da`rejede boldirmawg`a kepillik bere almaydi.  
Aqiri,  onin`  o`zinin`  de  bulardan  absolyut  da`rejede  erkin  boliwi  qiyin.  Usig`an  qaramastan  tek 
sistemalasqan  filosofiyaliq  bilim  g`ana  bizin`  du`n`yag`a  ko`z-qarasimizdag`i  «mifologiyaliq» 
elementlerdi minimumg`a keltire aladi.  
Ekinshiden,  du`n`yag`a  ko`z-qarastin`  qa`liplesiwinde  bilimnin`  ha`mme  tarawlari,  oqiw 
orinlarinda  oqitilatug`in  distsiplinalar:  uliwma  tariyx,  psixologiya,  fizika,  til  bilimi  x  t  b  katnasadi. 
Filosofiyanin`  o`zgesheligi  sonda,  ol  du`n`yag`a  ko`z-qarastin`  barlig`in  emes,  al  onin`  yadrosin 
quraydi.  
2. Metodologiyaliq funktsiya 
Filosofiyaliq  metod  haqiyqatliliqti  teoriyaliq  izertlewge  qatnastin`  og`ada  uliwma  printsiplerinin` 
sistemasi.  
Filosofiyanin` tariyxinda eki tiykarg`i filosofiyaliq metod bar. Olar: dialektika ha`m metafizika 
Olardin` ayirmashiliqlari: 
Birinshiden,  dialektika  bizdi  korshag`an  du`n`yanin`  qubilislarinin`  ha`m  protsesslerinin`  g`alaba 
universal`  o`z-ara  baylanisin  moyinlasa,  metafizika  tosin  baylanislardi  moyinlap,  zatlardin` 
o`zinsheligin, avtonomlig`in absolyut da`rejege ko`teredi.  
Ekinshiden,  dialektika  qubilislar  menen  protsesslerdin`  rawajlaniwin  sapaliq  o`zgerisleri 
printsipinen shiqsa, metafizika barliq o`zgerislerdi tek g`ana sanliq o`zgerisler menen shekleydi.  
:shinshiden,  dialektika  qa`legen  qubilisqa  ha`m  protsesske  nizamli  da`rejede  ta`n  ishki  qarama-
qarsiliklardan  kelip  shiqsa,  metafizika  qarama-qarsiliqlar  ob`ektiv  haqiyqatliqqa  emes,  ol  tek 
oylawimizg`a tiyisli dep qaraydi.  
To`rtinshiden, dialektika ushin rawajlaniwdin` bas da`regi qubilislar ha`m protsesslerdin` o`zlerine 
ta`n qarama-qarsiliqlari. Al metafizika bul da`rekti izertleniwdegi predmetten sirtta izleydi.  

---