Eurasian journal of social sciences, philosophy and culture inson kapitali zamonaviy sivilizatsiya

 
Innovative Academy Research Support Center 
UIF =
 8.2 | 
SJIF =
 6.051 
www.in-academy.uz
 
Volume 3 Issue 9, September 2023 ISSN 2181-2888 
Page 16 
EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES,
PHILOSOPHY AND CULTURE
Ijtimoiy etnik jarayonlarni so‘zning qat’iy ma’nosida ajratish va tavsiflash mumkin emas 
edi. Keyinchalik «Etnik va ijtimoiy etnik toifalar» lug‘atida alohida maqola belgilangan etnik 
jarayonlarning har biriga bag‘ishlangani, «ijtimoiy etnik jarayonlar» tushunchasi esa umuman 
ko‘rib chiqilmaganligi muhim bo‘lib qoldi. Ijtimoiy etnik jarayonlar konsepsiyasini mazmunli 
talqin qilish hozir ham jiddiy nazariy muammo bo‘lib qolmoqda. Ilgari E.A.Tyugashev bilan 
birgalikda ijtimoiy etnik fanining konseptual masalalarini ko‘rib chiqish jarayonida bu 
mavzuni muhokama qilishimiz kerak edi. Avvalo, ijtimoiy etnik tushunchasi – etnik va ijtimoiy 
birlik sifatida talqin qilish eng keng tarqalgan narsadir. Ushbu g‘oya rus an’analari uchun 
boshlang‘ich nuqta edi. Bu, avvalambor, «etnik xilma-xillikdagi ijtimoiy jarayonlar va etnik 
jarayonlarni ijtimoiy hisobga olgan holda» o‘rganadigan chegara ilmiy fan sifatida qaraladigan 
ijtimoiy etnik mavzusini muhokama qilish paytida yuz berdi [2].
Mazkur holatda biz, yer yuzidagi ijtimoiy etnik jarayon sifatida jamiyatning rivojlanishi 
haqida so‘z yuritiladi [3]. R.G.Podolniy bilan birgalikda yozilgan Yu.V.Bromleyning so‘nggi 
asarlaridan biri «Insoniyat – bu xalqlar» o‘ziga xos nomga ega ekanligini unutmang. Global 
ijtimoiy etnik jarayonni tashkil etuvchi aniq subjarayonlarni (turli darajadagi va miqyosdagi) 
o‘zlarining lokalizatsiyasi orqali, o‘z navbatida, empirik ravishda aniqlash mumkin, ya’ni 
landshaftlar bilan bog‘lanish orqali. Bir paytlar yevrosiyoliklar etnik jamoalar madaniyatining 
«yer yuzidagi» mohiyatini angladilar. Keng ma’noda, dastlab madaniyat – bu landshaft va 
etnosning sifat jihatidan o‘ziga xosligi, o‘zaro bog‘liqligi va yaxlitligi bo‘yicha rivojlanayotgan 
birligi. Etnik madaniyat yashash muhitini, madaniy landshaftni o‘stirishda obyektivlashadi. 
Shunga ko‘ra, har bir avtonom etnos mahalliy rivojlanish subyekti bo‘lib, uning yashash joyi 
va rivojlanish o‘rniga birdamlik bilan mustahkamlangan vakillari boshqa etnik guruhlarga 
nisbatan alohida etnosni belgilaydigan umumiy madaniyatning tashuvchisi hisoblanadi. 
Etnik jamoalarning shakllanishi, ularning barqarorligi va xususiyatlari tabiiy landshaft 
old shartlari bilan belgilanadi (har xil tabiiy sharoitlar turli etnik madaniyatlarni 
shakllantiradi). O‘z navbatida, ularning o‘xshashligi va rivojlanishi ijtimoiy o‘zaro ta’sirlar 
tashqi (millatlararo) o‘zaro ta’sirlar orqali ta’minlanadi, buning natijasida etnik ijtimoiylik 
shakllanadi.
Aslida ijtimoiy etnik jarayon umuman olganda o‘zgarish va tinchlik, o‘zgaruvchanlik va 
barqarorlik birligidir. Etnososial jarayonlarni etnik hamda ijtimoiy o‘zgarishlarning o‘zaro 
bog‘liqligi bilan cheklash, undan ushbu o‘zgarishlarning natijalari, shu jumladan, 
subyektlarning o‘zi, millatlararo o‘zaro ta’sirlar, munosabatlar, etnososial vaziyatlar va 
boshqalarni chiqarib tashlashni anglatadi.
Shunday qilib, ko‘rib chiqilayotgan taqdiqot doirasida jamiyatning ijtimoiy etnik jarayon 
sifatida g‘oyasi va jamiyat ijtimoiy rivojlanishining turli darajalari – mahalliy, mintaqaviy, 
milliy-davlat, shyningdek, sivilizatsiya va global miqyosda etnik jamoalarning millatlararo 
hamjamiyatning bir qismi sifatida o‘zaro bog‘liq rivojlanishini o‘z ichiga oladi. 
Ijtimoiy etnik jarayonlarga ko‘plab omillar ta’sir qiladi: umumiy dunyo tendensiyalari, 
davlatning iqtisodiy va milliy siyosati, mintaqaviy etnomadaniy massivning xususiyatlari, 
migratsiya jarayonlari, ma’lum bir hududda turli xalqlarning birgalikda yashash tarixiy 
tajribasi. Ko‘pgina mintaqalarda demografik jarayonlar uchun aholining depopulyatsiyasi, 
uning tabiiy pasayishi, ayniqsa, ruslar orasida xarakterli bo‘lib qoldi. Aholining 

---