Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Fəlsəfi mənada siyasi azadlıq.
çoxu dövlətin zəruriliyini qeyd edir və onun müxtəlif formaları haqqında yazırlar. ingilis filosofu T.Hobbs göstərirdi ki, bəşəriyyətin təbii vəziyyəti ilə dövlətin heç bir əlaqəsi yoxdur. Onun dediyinə görə insanın təbii durumu vəhşilikdir və insanlar bir-biri üçün təhlükə törədirlər. Başqa ingilis filosofu C.Lokk T.Hobbsun görüşlərinə qarşı çıxaraq göstərirdi ki, insanlar bir-biri ilə dinc yaşamaq istəyirlər; onlar hətta təbii şəraitdə də sakit yaşaya bilərlər. O, deyirdi ki, insanlar müəyyən təbii hüquqa malikdir: yaşamaq, azadlıq və mülkiyyət hüququ. Dövlət yalnız sülhü təmin etmək üçün deyil, həm də müsbət (pozitiv) vəzifələri yerinə yetirmək üçün mövcuddur (təbii hüquqlan müdafiə etmək və onların yerinə yetirilməsini təmin etmək). Hakimiyyət inhisarı bu vəzifələrə ziddir. Ona görə də dövlətdə hakimiyyət məhdudlaşdırılmalı və müəyyən şəkildə müxtəlif orqanlar arasında bölünməlidir. T.Hobbs və C.Lokkun tərəfdarları indiki vaxtda da çoxdurlar. XIX əsrdə geniş yayılmış və XX əsrdə də xeyli tərəfdan olan dövlət nəzəriyyələrindən biri də anarxizmdir (yun. «an- archia» - hakimiyyətsizlik). Adi şüurda dərin kök salan fikirdən fərqli olaraq anarxizm sosial xaos və yaxud nəzarətsiz zorakılıq deyil. Anarxizm nəzəriyyəsinə görə insan nəsli dövlət olmasaydı daha yaxşı yaşayardı. Anarxistlər sübut etməyə çalışırlar ki, insan cəmiyyətinin daha sadə və mükəmməl təşkil edilməsi metodları var. Məsələn, fransız anarxizminin nümayəndəsi P.J.Prudona (1809-1865) görə zorakılığın və sosial xaosun səbəbi fərdlər və fərdlərin kiçik qrupları deyil, dövlətin özüdür. Sol və sağ anarxizm arasındakı fərq aşağıdakılardan ibarətdir. Sol anarxistlər (məsələn, XIX əsrdə yaşamış knyaz Kro- potkin) inanırdılar ki, ideal (dövlətsiz) insan cəmiyyəti könüllü demokratik korporasiya əsasında qurulacaq. Burada xüsusi mülkiyyət demək olar ki, olmayacaq (şəxsi əmlakdan başqa, məsələn, paltar), çünki torpaq və əsas istehsal vasitələri ümumi istifadəyə keçir. 453 Sağ anarxistlər dövlətin tamamilə ləğv edilməsini tələb edirdilər. Onlar inanırdılar ki, ideal insan cəmiyyəti xüsusi mülkiyyətin tam hökmranlığına əsaslanır və ayn-ayn fərdlər və yaxud onlann kiçik və böyük birləşmələrinə dayanan könüllü korporasiyalar tərəfindən saxlanılır. Vergilər, inhisarlar əleyhinə qanunlar və başqa məhdudiyyətlər aradan götürülsə, kapitalist sisteminin təbii fəaliyyəti aşağı keyfiyyətli malları ləğv edəcək, ətraf mühitin çirklənməsi prosesini dayandıracaq və öz səmərəliliyini sübut edəcəkdir. Əvvəllər sol anarxistlər sübut edirdilər ki, dövlətdən xilas olmağın yeganə üsulu hökmdarı öldürmək və yaxud radikal inqilab etməkdir. Burada çox vacib bir istisnanı - M.Qandi təlimini nəzərə almaq lazımdır. O, özünəməxsus sol anarxist idi. Qandi inanırdı ki, ən mükəmməl cəmiyyət kiçik qruplann (kəndlərin və icmaların) könüllü korporasiyası əsasında yaranacaq. Lakin 0, hər cür zorakılığın, o cümlədən üsyanın əleyhinə idi və passiv müqavimət taktikasından istifadə etməyi təklif edirdi. Bir çox müasir sağ anarxistlər hesab edirlər ki, dövləti demokratik siyasi vasitələrlə aradan qaldırmaq olar. Başqalan isə göstərirlər ki, bizim həyatımıza daha çox nəzarət etdikcə dövlət öz səmərəliliyini itirir və nəticədə təbii ölümlə öz varlığına son qoyur. Bəzi anarxistlər hesab edirlər ki, ağıllı və təhsilli adamları, yüksək mövqe sahiblərini və varlı adamları (böyük iş adamlarını, generallan və b.) dövlət ilə iş birliyini dayandırmağın zəruriliyinə inandırmaq lazımdır. Elita anarxizmin ağlabatan olduğunu başa düşəndən sonra dövlət öləcək. Marksistlər deyirlər ki, yalnız zorakı inqilab insanlan kapitalizmdən və kapitalist idarə formasından azad edəcək. Onlar təsdiq edirlər ki, müvəffəqiyyətli antikapitalist sosialist inqilabından sonra yeni, lakin keçici dövlət - proletariat diktaturası qurulacaq. Bu proletar dövləti tezliklə kommunizm ilə əvəz olunacaq və dövlət həmişəlik aradan qaldınlacaq.
edilməyən qanunlar «kor» zərurət kimi təzahür edirlər. İnsan öz tarixinin başlanğıcında hələ təbiətin sirlərinə nüfuz
edə bilmədiyi üçün dərk edilməyən zərurətin qulu olaraq qalırdı, hələ azad deyildi. Obyektiv qanunlan nə qədər dərindən öyrənirsə insan öz fəaliyyətində o qədər şüurlu və azad olur. Azadlığın marksist tərifi XVII əsrin niderland filosofu B.Spi- nozanın tərifi ilə üst-üstə düşür: «Azadlıq dərk edilmiş zərurətdir». Spinozanm müasiri ingilis filosofu T.Hobbs hesab edirdi ki, azadlıq müqavimətin olmamasıdır. Onun fikrincə insanın azadlığı nəyi isə gerçəkləşdirməyə can atan iradənin müqavimətə rast gəlməməsidir. Russo deyirdi: «Azadlıq - bərabərlik olmadan yaşaya bilməz». Rus yazıçısı Dostoyevskinin dediyinə görə azadlıq insan üçün ən əzablı qayğıdır; insan və insan cəmiyyəti üçün - heç nə, heç vaxt azadlıq qədər ağır yük olmamışdır. İnsan azad olandan sonra tələsik axtarır ki, kimin qarşısında diz çöksün və azadlıqdan xilas olsun. Kant göstərirdi ki, azadlıq hərfən və mahiyyətcə ideyadır. O, mütləq hamı üçün azadlığı nəzərdə tutur. Bütün cəmiyyəti azad etmədən hansısa tək bir adamın təcrid olunmuş azadlığı ağlasığan bir şey deyil. Hegel azadlığı əsl daxili ziddiyyət hesab edirdi. Onun fikrincə azadlıq odur ki, insan yalnız özündən asılı olsun. Z.Freydin davamçılarından biri olan E.Fromm göstərirdi ki, azadlıq - şəxsiyyətin özünü idarə etməsidir, onun mənəvi, emosional qabiliyyətinin ifadəsidir. İnsan dünya hadisələrinin içərisinə atılıb, taledən, təsadüflərdən, dəyişgənlikdən, yanlışlıqlardan, başqalarının iradəsindən və s. asılıdır. Lakin başqa tərəfdən, öz vəzifələrini icra etmək üçün insan azad olmalıdır, bütün problemlərin asanlıqla həll olunacağını gözləməməlidir. İnsandan cəhd göstərmək, çalışqan, qabiliyyətli olmaq tələb edilir. Lakin belə fikir də var ki, insan nə qədər çalışsa da öz həyati problemlərini həll edə bilmir. M.Haydegger göstərirdi ki, insana Taleyi özünə tabe etmək və yaxud dəyişdirmək nəsib olmamış, odur ki, onun azadlığı həmin Taleyi itaətlə qəbul etməkdən ibarətdir. Hay- degger azadlığı idrak ilə əlaqələndirirdi. O, yazmışdı: «Hər cür 455 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|