Elmи мяъмуяси
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
Ənənəvi ərəb dilçiliyində başqa dillərin tədqiqi məsələsinə dair 11
türk əsilli Mahmud bin əl-Hüseyn bin Məhəmməd əl-Kaşğari, ikincisi isə yenə türk əsilli Seyyid Əhməd Cəmaləddin ibn Mühənnadır. Mahmud Kaşğari 1029-1038-ci illər arasında Kaşğarda anadan olmuşdur. Kınık türk qəbiləsinə mənsub olan Mahmud Kaşğari doğma şəhəri ilə yanaşı, Buxara, Mərv, Nişapur və Bağdadda da oxumuş, ərəb dilinə və ərəb qrammatika elminə yaxşı bələd olmuşdur. Mütəxəssislərin fikrincə, Mahmud Kaşğari özünün şah əsəri olan “Divanu luğatit-türk” (“Türk dilləri toplusu”) kitabını 1072-ci ilin yanvar ayında başlamış, 1083-cü ilin oktyabr ayında bitirmişdir. Mahmud Kaşğari struktur-əlifba prinsipi əsasında tərtib etdiyi bu lüğətində sözləri isim və feil olmaqla iki qrupa bölərək orada aşağıdakı məsələləri nəzərdən keçirmişdir: 1) leksika (burada sözlərin hansı qəbiləyə mənsub olduğu göstərilir); 2) türk qəbilələrinin yerləşdiyi bölgələr haqqında məlumat; 3) türk dillərinin təsnifatı; 4) türk dillərinin tarixi fonetikasına və qrammatikasına dair məlumat; 5) türklərin tarixi coğrafiyası, etnoqrafiyası, poeziya və folkloru haqqında məlumat; 6) dünyanın ən qədim türk xəritəsi (12,3-17). Lüğətdə qoyulmuş məsələlərə nəzər saldıqda Mahmud Kaşğarinin elm aləminə məlum olan ilk türkoloq-dilçi, tarixçi, etnoqraf və folklorçu olduğu nəzərə çarpır. Digər tərəfdən lüğətdə türk dillərinin tarixi fonetikasına dair məlumat verilməsi onun ərəb dilçiliyinə də böyük yenilik gətirməsi kimi qiymətləndirilməlidir. Çünki zəngin ənənələrə malik çoxəsrlik ərəb dilçiliyi tarixində Mahmud Kaşğaridən nə əvvəl, nə də sonra dilçilik məsələlərinin, dil hadisələrinin izahında tarixilik prinsipinə riayət olunmamışdır. Bəzi mütəxəssislər “Divanu lüğatit-türk”ün Xəlil bin Əhməd əl- Fərahidinin “Kitabul-eyn” (13,13), digərləri isə İbrahim əl-Farabinin “Divanul-ədəb” lüğəti prinsipində tərtib olunduğunu göstərirlər (14, 11). Lakin müəllif özü əsərinin müqəddiməsində əvvəlcə lüğətini Xəlilin “Kitabul-eyn” səpgisində tərtib etmək istədiyini, sonra isə lakoniklik xatirinə bu fikirdən daşındığını göstərir. Lüğətin “Divanul-ədəb” səpgisində tərtibi barəsindəki mülahizə isə xüsusi tədqiqat tələb edir. Mahmud Kaşğarinin bütövlükdə ərəb dilçiliyi və leksikoqrafiyası prinsipləri əsasında yazdığı “Divanu lüğatit-türk” kitabı türk dilləri və ləhcələrinin müqayisəli fonetikası və qrammatikasına həsr edilmiş ilk elmi əsəridir. Lüğətə nəzər salarkən, müəllifin ərəb və türk dillərinin müxtəlif
V.M.MƏMMƏDƏLİYEV 12
sistemlərə malik olduğunu yaxşı dərk etdiyi, türk dillərinə xas olan iltisaqiliyi ərəb dilindəki daxili fleksiyadan ciddi surətdə fərqləndirdiyi açıq- aşkar nəzərə çarpır. Dərin zəkası, incə dil duyumu və dəqiq müşahidə qabiliyyəti ilə öz dövrünü çox qabaqlamış Mahmud Kaşğarini 13 əsrdən artıq zəngin tarixə malik ərəb dilçiliyində özündən əvvəlki və sonrakı dilçilərdən fərqləndirən, ona xüsusi mövqe qazandıran, orijinal tədqiqatçı edən cəhət budur ki, o, qohum dillərin öyrənilməsində müqayisəli metodu ilk dəfə şüurlu elmi prinsip kimi geniş, ardıcıl surətdə tətbiq etmiş, bir çox faktların izahında isə tarixilik prinsipini əsas götürmüşdür. Cəsarətlə demək olar ki, Mahmud Kaşğari dilçilikdə müqayisəli metodun, tarixilik prinsipinin əsasını qoymuşdur. Məhz buna görə də bəzi mütəxəssislər haqlı olaraq, onu müasir nəzəri dilçiliyin əsasını təşkil edən tarixi-müqayisəli metodun banisi hesab edirlər (15, 856; 16, 31; 17, 27). Mahmud Kaşğarinin türk dillərinin sintaksisinə həsr edilmiş “Kitabu cəvahirin-nəhv fi luğatit-türk” əsəri isə təəssüf ki indiyə qədər tapılmamışdır. Seyid Cəmaləddin ibn Mühənnanın (? - 1283) ناسللا ةبلح و ناسنلأا ةيلح
adlı əsəri haqqında ilk dəfə məşhur rus şərqşünası P.M.Melioranski məlumat vermiş və onu 1900-cu ildə Sankt-Peterburqda nəşr etdirmişdir (18). P.M.Memoranski İbn Mühənnanın bu əsərinin XIV əsrdən gec olmayaraqhətta ola bilsin ki XIII əsrin sonlarında Hülakilər dövründə İranda yazıldığını güman edir. T.Hacıyev burada İran dedikdə Güney Azərbaycanın Urmi ətrafı nəzərdə tutulduğunu qeyd edir. İbn Mühənnanın ناسللا ةبلح و ناسنلأا ةيلح əsərində fars, monqol və türk dilləri əhatə olunduğuna görə, P.M.Melioranskinin fikrncə, o, həmin üç dilin mövcud, və işlək olduğu bir məkanda yarana bilərdi. Bu məkan isə Azərbay- candır, çünki Hülakilər dövründə Azərbaycanda türk, fars və monqol dilləri əməli şəkildə işlənirdi (18,18;19, 4-5). Onu da qeyd etmək lazımdır ki, P.M.Melioranski İbn Mühənnanın türk, özü də məhz Azərbaycan türkü olduğunu vurğulayır (18,19). İbn Mühınnanın özünün də qeyd etdiyi kimi, təcrübi məqsədlə yazdığı bu lüğəti üç hissədən - ərəbcə, farsca, ərəbcə-türkcə və ərəbcə-monqolca lüğətdən ibarətdir. Həmin lüğətlərin hər biri iki hissədən təşəkkül tapır: 1) araşdırılan dilin fonetik, morfoloji, leksik-terminoloji təhlili; 2) müvafiq dilin lüğət tərkibinin qlossarisi-sözlərin ərəbcəyə tərcüməsi. Ənənəvi ərəb dilçiliyində başqa dillərin tədqiqi məsələsinə dair 13
Bizi əsasən əsərin ərəbcə-türkcə lüğət qismi maraqlandırdığından qeyd etməliyik ki, müəllif bu qismin fonetika bəhsində türk səslərinin fonetik təbiətini, artikulyasiyasını və tələffüzünü izah edir, spesifik türk səslərinin izahına xüsusi diqqət yetirir, türk dilindəki səslərin ərəb əlifbası ilə adekvat olaraq ifadə edilə bilməsi üçün müəyyən diakratik işarələrin tətbiqindən bəhs edir (19,10). Morfologiyaya həsr edilmiş bölmədə türk dilinin morfologiyası yüksək nəzəri səviyyədə təhlil olunur, bu və ya digər qrammatik kateqoriya barədə məlumat verilir, daha sonra hər bir şəkilçinin işlənmə yeri və qrammatik funksiyası izah edilir (19,10). Əsərdə maraqlı cəhətlərdən biri də ondan ibarətdir ki, burada öyrədilən dillərin şivələrə malik olması qeyd edilir və ənənəvi ərəb dilçiliyinin normalarına müvafiq olaraq şivələrə aid olan xüsusiyyətlər ümumi qaydadan (qiyasdan) kənara çıxma kimi xarakterizə olunur. Nəhayət onu qeyd etmək lazımdır ki, İbn Mühənna həm də Həzrəti Əli barəsində yazılmış بلاط يبأ باسنأ يف بلطلا ةدمع kitabının müəllifidir. İbn Mühənnanın Mahmud Kaşğaridən iki əsr sonra yazıb yaratdığını nəzərə alsaq, onun tərtib etdiyi bu lüğətin ərəb dilçiliyində yeni bir hadisə olmadığını qeyd edə bilərik. Dünya dilçiliyinin nəhənglərindən biri hesab edilən Mahmud Kaşğari tarixi-müqayisəli metodu XI əsrdə şüurlu elmi prinsip kimi tətbiq etməklə bu işə XIX əsrdə girişən Avropa dilçiliyini səkkiz əsr qabaqlamış, İbn Mühənna isə XIII əsrdə bu istiqamətdə yeni bir əsər yazaraq müqayisəyə cəlb edilən dillərin sayını daha da artırmışdır. Ərəb dilçiliyi ilə yanaşı, hind-Avropa dilçiliyini də gözəl bilən P.M.Melioranski məhz buna görə orta çağ ərəb filoloqlarının öz təcrübə və nəzəriyyələrinin rasionallığı baxımından Avropa alimlərinin nəinki orta əsrlərdəki, hətta XIX əsrə qədərki səviyyələrindən daha yüksəkdə durduqlarını qeyd edir (19,13). Sonda onu qeyd etmək istəyirik ki, ənənəvi ərəb dilçiliyində ərəb dili ilə yanaşı, yəhudi, siryani, həbəş, fars, türk, monqol və s. dillərin öyrənilməsinə də maraq göstərilmişdir. Həmin dillərin öyrənilməsi ilə məşğul olan mütə- xəssislər ərəb olub-olmadıqlarından asılı olmayaraq tədqiq etdikləri digər dilləri ərəb dilçiliyində qəbul edilmiş qayda-qanunlar, norma və prinsiplər əsasında öyrənmiş, bununla da bütövlükdə nəzəri dilçiliyin inkişafına böyük xidmət göstərmişlər.
Yüklə 3,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|