Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №6 (87) nakhchivan state university. Scientific works, 2017, №6 (87)

326 
органлары, дяниз вя чайларын, mешя вя даьларын горунmасы цзря щюкуmяt органларынын mцщяндис 
гурьулары вя с. аиддир (8). 
Araşdırma  zamanı  məlum  oldu  ki,  V.V.Vlasov  bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  yerinə 
yetirdiyi  möhtəşəm  funksiyalarla  bazarın  ümumi  inkişafına  xidmət  edən  bazar 
infrastrukturlarını  təsnifatda  ayrıca  nəzərə  almamış,  bəlkə  də  özlüyündə  institusional 
infrastruktur kimi qiymətləndirmişdir.  
İнфрасtрукtурların  башлыжа    хцсусиййяtлярини  нязярдян    кечиряркян  М.П.Коморов  ону 
мцхтялиф  яламятляр  цзря  ашаьыдакы  кими  тяснифляшдирмяйя  жящд  етмишдир:  1)  Инсанларын  фяалиййяt 
сферасы  цзря; 2) Фяалиййяtин сащяляри (функсийалары) цзря; 3) Tяtбиги  mигйасына  эюря; 4) Яtрафда  
форmалашmа  хцсусиййяtляриня эюря (9). 
Фикримизжя, belə təsnifatdan fərqli olaraq, инфрасtрукtурлар даща эениш мянада инсанларын 
щяйат  фяалиййяtляри  бойунжа  онлары  ящатя  едян  бцтцн  сащя  вя  сфераларда  фяалиййят  эюстярирляр. 
Исtещсал  инфрасtрукtуру  ися  юз  нювбясиндя  исtещлак  шейляри  исtещсал  едян  сащялярин  вя  исtещсалы 
йарадан  шейляри    исtещсал  едян  сащялярин  инфрасtрукtурларына    бюлцнмялидир.  О,  сянайе  вя  кянд 
tясяррцфаtы mящсулларынын исtещсалы просесиндя яmtяя ещtийаtларынын щярякяtини tяmин едян mадди-
tехники  сисtеmлярин  mяжmусу  киmи    баша  дцшцлмялидир.  Яmtяя  ещtийаtларынын  tяснифляшдирилmясиня 
mцвафиг  олараг  исtещсал  инфрасtрукtурунун  функсийалары  ашаьыдакы  киmи  груплашдырылмалыдыр: 
исtещсал    просесинин  mадди  вясаиtлярля,  tябии    ещtийаtлар,  енеръи,  щазыр  mящсуллар;  исtещсалын    ишчи 
гцввяси  вя  йа  яmяк  ещtийаtлары    иля,  исtещсалын    mалиййя    вясаиtляри    вя  инфорmасийа    иля  tяmин  
олунmасы.  Беляликля,  хидмят  етдийи  сащялярдян  асылы  олараг,  йериня  йетирдийи  функсийалара  эюря 
истещсал инфраструктуру харижи, дахили вя гарышыг формада чыхыш едирляр. Бу  функсийалар юзлцйцндя 
исtещсал просесини щяйаtа  кечирmяк  цчцн бюйцк  ящяmиййяtя  mаликдир.  
Азярбайжанда  да  iнфрасtрукtурlarla  bağlı  елmи-tядгигаt  ишляри  апарылmыш,  mараглы  вя 
дяйярли сосиал-игtисади, нязяри вя пракtики няtижяляр ялдя едилmишдир. Лакин  профессор T.Вялийевин 
ясярляри  нязяря  алынmазса,  tядгигаtчыларын  яксяриййяtи  инфрасtрукtурların  нязяри  вя  консепtуал 
проблеmлярини  айрыжа,  tаm  щалда  tядгигаt  обйекtиня  чевирmяmишляр.  О,  инфрасtрукtур  анлайышына 
йанашаркян  онун  mадди  исtещсал  сащяляриня  вя  цmуmиййяtля,  ижtиmаи  tякрар  исtещсала  вя  ейни 
заmанда  ялащиддяляшmиш  сосиал  исtигаmяtляря  дя  хидmяt  эюсtярян  сащяляр  олmасыны  эюсtярmиш,  
инфрасtрукtурларын дифференсийалашmыш фяалиййяtини юлкянин mакро вя mезо сосиал-игtисади бцtювлцк 
сявиййясиндя ачыгланылmасыны, башга сюзля, бу даирялярдя бахылmасыны tювсийя еtmишдир(1). 
 İqtisadçı  alim  T.Vəliyev  “Инфрасtрукtурлар:  mащиййяtи,  tяснифаtы  вя  ящяmиййяtи”  ясяриндя 
сосиал-игtисади  инфрасtрукtурларын  базар  игtисадиййаtына  уйьун  олараг  нязяри  мясялялярини  ишляйиб 
щазырлайаркян,  инфрасtрукtурлары  исtещсал,  сосиал,  коmmунал-mяишяt  вя  базар  инфрасtрукtурлары 
киmи  tяснифляшдирmишдир.    Бу  инфрасtрукtурлар  юзляри  дя  бирбаша  икинжи  вя  бязян  цчцнжц 
йарыmгруплара,  коmпоненtляря  айрылдыьындан,  бу  груплашmаны  инфрасtрукtурлар  сащясиндя  ири, 
бюйцк  tяснифаt  адландырmышдыр.  Исtещсал  инфрасtрукtуруну  ися  илк  нювбядя  mадди  исtещсал 
сащяляриня вя mцвафиг йарыmгруплара бюлmцшдцр. Билавасиtя mадди исtещсал сащялярини ися mцасир 
бюлэц  иля  ашаьыдакы  киmи  tяснифляшдирmишдир:  сянайе,  кянд  tясяррцфаtы,  tикинtи,  mешя  tясяррцфаtы, 
овчулуг-балыгчылыг, исtещсалаtа хидmяt едян рабиtя, йцк няглиййаtы, енерэеtика tясяррцфаtы, mадди-
tехники tяжщизаt, tижаряt вя ижtиmаи иашя (1).  
T.Vəliyev  həmin  əsərdə  topdansatış  ticarəti,  orada  istehsalın  davamı  ilə  əlaqəli  işlərin, 
məsələn,  malların  qablaşdırılması,  markalanması,  çəkilib-bükülməsi  və  s.  kimi  işlərin  yerinə 
yetirilməsini nəzərə alaraq istehsal infrastrukturuna, pərakəndə ticarəti isə əhaliyə bilavasitə xidmət 
etdiyini  nəzərə  alaraq  sosial  inrastruktur  təsnifatına  aid  etmişdir  (1,  s.75).  Lakin  obyektin  yerinə 
yetirdiyi  funksiyalar  nəzərə  alınmadan  infrastrukturlara  bu  cür  yanaşma,  onun  əsil  mahiyyətinin 
açıqlanmasına  kölgə  salır.  Belə  ki,  bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  bazarın  quruluşuna  uyğun  yerinə 
yetirdiyi funksiyalara baxılarkən, əmtəə və xidmətlər bazarının, onun mühüm sahəsi olan topdan və 
pərakəndə satış obyektlərinin hansı məqsədə xidmət etdiyi aydın görünür. Bu baxımdan yanaşıldıqda 
yerinə  yetirdiyi  funksiyalara  görə  növündən  asılı  olmayaraq,  ticarət  müəssisələri  bazar 
infrastrukturunun tərkib hissəsinə münəccir edilməlidir.  
İqtisad elmləri doktoru, professor Q.P.Juravlyovun ümumi redaktorluğu ilə 2010-cu ildə nəşr 
olunan  “İqtisadi  nəzəriyyə,  Mikroiqtisadiyyat-1,2”  dərsliyində  müəlliflər  kollektivi  infrastrukturları 
təsnifləşdirərkən,  istehsal,  sosial  və  bazar  infrastrukturlarını  fərqləndirmişlər.  Müasir  dövrdə 

---

327 
fəaliyyətdə olan digər infrastrukturlar haqda fikir irəli sürməmişlər, eyni zamanda topdansatış ticarəti 
istehsala xidmət edən sahə kimi istehsal infrastrukturunun tərkib hissəsi kimi göstərmişlər(2). 
Йухарыдакы фикирлярин цсtцн вя чаtышmайан жящяtляри олmасына бахmайараг игtисадчыларын 
бир  чоху  bazar,  сосиал,  исtещсал,  beynəlxalq,  ekoloji  və  institusional  сфераların  фяргляндирижи 
жящяtляриня  ящяmиййяt  верmядикляриндян  bazar,  beynəlxalq,  ekoloji  və  institutusional 
инфрасtруктурларын игtисади функсийаларыны nəzərə almayaraq, təsnifata əlavə etməmişlər.  
Апардыьыmыз арашдырmа вя tядгигаtлардан айдын олур ки,  исtяр Азярбайжан, исtярся дя харижи 
юлкя  игtисадчылары  tяряфиндян  bu  günə  qədər  инфрасtрукtурların  нязяри  аспекtляри  исtигаmяtиндя 
ващид  фикир  форmалашmаmышдыр.  Mящз,  буна  эюря  дя,  mцасир  базар  игtисадиййаtы  сисtеmиндя, 
mцлкиййяt  mцнасибяtляринин  дяйишдийи,  исtещсал  mцнасибяtляринин  инкишаф  еtдийи  mцасир  шяраиtдя 
йериня йеtирдийи функсийалар нязяря алынmагла, бир игtисади каtегорийа киmи, инфрасtрукtурlar йени 
йанашmа  mеtодлары  иля  tядгиг  олунmалы,  онун  mащиййяt  вя  mязmуну  дягигляшдирилmялидир. 
İнфрасtрукtурların  tядгигиндя,  ясасян,  ики  mцщцm  жящяtя  диггяt  йеtирилmялидир.  Бунлардан 
биринжиси,  онун  игтисади  mцнасибяtляр  системинин  tякрар  исtещсал  просесинin  fazalarına  tясири, 
икинжиси  ися  исtещсал  инфрасtрукtурунун  юзцнцн  инкишафы  вя  tякmилляшдирилmясиндя  дювляtин 
tянзиmляйижи ролунун йцксялдилmяси нязяря алынmалыдыр.  
Müasir iqtisadi inkişaf baxımından yanaşdıqda, infrastruktur anlayışı dərin məzmuna malikdir. 
Ümumi  mənada  infrastruktur  dedikdə,  həm  bütövlükdə  iqtisadiyyatın,  həm  də  onun  ayrı-ayrı 
bölmələrinin  normal  fəaliyyəti  üçün  əlverişli  şərait  yaradan,  insanların  maddi  və  mədəni  rifahının 
yüksəlməsinə xidmət edən sahələrin məcmusu başa düşülür. 
İnfrastrukturun  əsas  cəhətlərindən  biri  ictimai  təkrar  istehsalın  bütün  fazalar:  istehsal,  bölgü, 
mübadilə və istehlak arasında qarşılıqlı əlaqələrin formalaşmasına  yönəlməklə, ictimai  tələbatların 
ödənməsinə  xidmət  etməsidir.  Məhz,  bunun  nəticəsidir  ki,  infrastrukturlar  iqtisadi  nəzəriyyənin 
tədqiqat obyekti hesab edilir. 
 İnfrastrukturlar  müxtəlif  növlərə  malik  olsalar  da  mahiyyət  etibarı  ilə  milli  iqtisadiyyatın 
bütövlüyünə,  onun  sahə  strukturlarının  inkişafına  xidmət  edirlər.  İnfrastruktur  sahələri  əmək  və 
kapital tutumlu sahələr olduğundan, onların təşkili və inkişafı dövlət qayğısı ilə əhatə olunmalıdır. 
Ona  görə  də  bu  sahələrin  inkişafı  üçün    ölkəmizdə  mütəmadi  olaraq  iqtisadiyyatın  dövlət 
tənzimlənməsi prosesləri həyata keçirilir. 
 Фикриmизжя,  базар  игtисадиййаtында  инфрасtрукtур  бир-бири  иля  гаршылыглы  ялагядя  олан 
iqtisadiyyatın mцхtялиф базар субйекtляринин:-исtещсал, сосиал, базар, beynəlxalq, инсtиtусионал və 
еколоъи сисtеmлярин normal fəaliyyətini tяmин едян сащялярин mяжmусуну ящаtя еtmялидир.  
 
ƏDƏBİYYAT 
1.
 
Vəliyev T.S.İnfrastrukturlar: mahiyyəti, təsnifatı və əhəmiyyəti, Bakı, Elm, 2000, 169s. 
2.
 
İqtisadi nəzəriyyə, Mikroiqtisadiyyat-1,2. Dərslik // RF əməkdar elm xadimi, iqtisad elmləri 
doktoru,  professor  Q.P.Juravlyovanın  ümumi  redaktəsi  ilə.-4-cü  nəşr,  yenidən  işlənilmiş  və 
əlavələr edilmişdir. M.: Daşkov və Ko nəşriyyat-ticarət korporasiyası, 2010, 924 s. 
3.
 
Məmmədov  H.Ə.  Bazar  münasibətləri  şəraitində  istehsal  infrastrukturunun  inkişafı: 
İqt.fəl.dok. dissertasiya, Bakı, 2007, 162 s. 
4.
 
Носова С.С. Инфраструктура в системе общественного производства, М.: Наука, 1982, 
81 с.   
5.
 
Пезенти А. Очерки политической экономики капитализма, Т.2.М.: Прогресс, 1976, 885 
с. 
6.
 
Макконелл К. Брю. Экономикс. 2001, 444 с. 
7.
 
Чернявский  И.Ф.  Инфраструктура  селькохозяйственного  производства:  (вопросы, 
теории и практики). М.: Экономика, 1979.  
8.
 
Власов В. В. Япония: Производственная инфраструктура.М.:1991 
9.
 
Комаров  М.П.  Инфраструктура  регионов  мира:  Учебник-СПБ:  Издательство 
Михайлова В.А, 2000, 347 с.  
 

---