46
yaş dövründən (2-3 yaşa qədər) başlanmalıdır. Yəni yenicə dil açmağa başlayan uşağa sözlərimizi
uşaq dilində deyil, ədəbi dilimizin normalarına uyğun tələffüz edilməsinə səy göstərməliyik. Bu işin
düzgün təşkili məktəbəqədər yaş dövründən başlamış böyük məktəb yaş dövrünə qədər ardıcıl,
müntəzəm davam etdirilməlidir.
Orfoqrafik qaydaların öyrədilməsi şagirdlərin orfoepik vərdişlərə yiyələndirilməsindən
başlanmalıdır. Professor Əziz Əfəndizadə çox düzgün olaraq bu iki dil bölməsinin bir-biri ilə əlaqəli
öyrədilməsi məsələsini həmişə ön plana çəkmişdir. Hətta o, ilk dəfə “Orfoqrafiya-orfoepiya, qram–
matika” adlı kompleks lüğət də hazırlamışdır. Həmin lüğət vasitəsilə şagirdlər həm sözün düzgün
yazılışı, həm səslənməsi və vurğusuna görə düzgün tələffüzü, həm də qrammatik xarakteri haqqında
bilgilər alırlar. Lüğət vasitəsilə həm də öyrəncilər müəyyən sözlərin mənasını, sinonim və omonim
qarşılıqlarını da öyrənə bilirlər.
Şagirdləri ədəbi tələffüzə yiyələndirməyin yolları olduqca müxtəlifdir. Həmin yolların ən çox
faydalı olanlarından biri də Azərbaycan dili dərslərində poetik-praktik çalışmalardan istifadə edil–
məsidir. Belə çalışmalar şagirdlərdə bədii ədəbiyyata böyük maraq oyatmaqla yanaşı, birbaşa ədəbi
tələffüz normalarına əməl edərək oxumaq texnikası aşılayır. Öyrəncilərdə dil təfəkkürünü inkişaf
etdirməklə bərabər, həm də onları dərsdə yorulmağa qoymur. Tədqiqatçılığa sövq edir və poeziya
ilə dilin mövcud olan vəhdətini daha da yaxınlaşdırır.
Şagirdlər, eləcə də tələbələr ana dilimizdə saitlərin müxtəlif kəmiyyətlərdə tələffüzü
variantları ilə müəyyən dərəcədə tanışdırlar. Onların lazım olan sözlərdə saitlərin uzun və ya qısa
tələffüz olunduğunu dəqiq müəyyənləşdirə bilməmələri həmin sözlərdə vurğunun yerini dəqiq
göstərməkdə də çətinlik törədir. Orfoepiyada ən çox çətinlik törədən anlar isə sözlərdə bəzi saitlərin
uzun tələffüz olunması ilə bağlıdır. Öyrəncilər sözlərdə vurğunun, əsasən, uzun tələffüz olunan sait
səslərin üzərinə düşdüyünü qeyd edirlər. Məsələn,
Füzuli, Nizami, Əcəmi, Sabir,
Sadala onları aramla bir-bir.
Uzanan saitlər söylə hansıdır?
Bu hələ birinci sınaq şansıdır.
Öyrəncilər Füzuli, Nizami, Əcəmi, Sabir sözlərini ədəbi tələffüz normalarına uyğun olaraq
söyləyirlər. Onlardan bəziləri Füzulidə u, Nizamidə a, Əcəmi sözündə isə ikinci ə saitini qısa
tələffüz edirlər. Həmin saitlərin uzun tələffüz olunduğunu söyləyənlər həm də həmin hecanın
vurğulu heca olduğunu qeyd edirlər. Halbuki, qeyd etdiyimiz xüsusi isimlərdə vurğu axırıncı heca
üzərinə düşür.
Dilimizdə satlərin tələffüzü ilə bağlı olan belə məqamlar çoxdur. Məsələn,elə ərəb, fars,
Avropa mənşəli sözlər var ki, onlarda a,o,u,ö,e,i saitləri uzun tələffüz olunur. Belə saitlərin uzun
tələffüzünü aşağıdakı nümunələr üzərində asanlıqla müşahidə etmək olar;
1)
xahiş, alim, Arif, əmanət, Adil, laməkan, baza, ariya, qanun,
namus kimi sözlərdə a saiti ;
2)
opera, dovğa, çovğun, zoologiya tipli sözlərdə samitlərdən birinin düşməsi və ya iki qoşa
saitin birinin düşməsi nəticəsində o saiti;
3)
Füzuli, musiqi, xüsusi,
Turə kimi sözlərdə u saiti;
4)
edam, era, etibar, memar tipli sözlərdə e saiti;
5)
mədən, dəvət, əla, məna, bəzi kimi
sözlərdə əvvəlinci ə saiti;
6)
vəsiqə, qəribə, mərifət kimi sözlərdə ə saiti uzun tələffüz olunur.
Saitlərlə bağlı bu kimi orfoepik qaydalar şagirdlərə xatıladıldıqdan sonra aşağıdakı poetik
nümunə üzərində iş aparılır;
Söylə görüm, a Nadir,
Hansı sözdə a səsi
Daha uzun səslənir?
“
Arazda”, ya “
sahildə”,
“
Adildə”, ya “
cahildə”,
“Kitab”,”katib”,”kağizda”,
“Ahəng”, yoxsa
“ağızda”,
“Arifdə”, ya “
aqildə”
47
Bəlkə, elə “
naqil”də?
Bircə-bircə ağılla,
Hamısını nağılla.
Şagirdər mətni maraqla oxuyur, sonra dırnaq içərisindəki sözlərə diqqət yetirirlər. Özləri
müstəqil müəyyənləşdirirlər ki, mətndəki Araz, kitab, kağız, ağız sözlərində heç bir sait səs
uzun tələffüz olunmur. Lakin mətndəki sahil, Adil, cahil, katib, ahəng, Arif, aqil sözlərində
işlənmiş bütün a saitləri uzun tələffüz olunur. Aparılan müşahidələr göstərir ki, öyrəncilərin
çoxu vurğunun əsasən sözdə uzun tələffüz olunan saitin üzərinə düşdüyünü söyləyirlər. Ona
görə də, müəllim belə sözlərdə vurğunun yerini dəqiq müəyyənləşdirməyi öyrətmək üçün əlavə
iş aparmalıdır. Bu tipli sözlərdə uzun saitləri qısa tələffüz etməklə, vurğunu ayrı-ayrı saitlərin
üzərinə salmaqla, xüsusi isimlərin digər dillərdəki tələffüz variantını xatırlatmaqla lazımi
vərdişlər aşılamaq mümkündür.
Tələffüzlə bağlı vərdişlər aşılanarkən alınma sözlərdə o saitinin orfoepiyası ilə əlaqədar
göstərilən məsələlərə də diqqət yetirilməlidir. Alınma sözlərin bir qismində vurğulu hecada
işlənən o saitinin uzun tələffüz olunduğu variantlar olduğu kimi,vurğusuz hecalarda işlənib,
əslinə müvafiq olaraq, bəzən də a kimi tələffüz olunan məqamlar da vardır. Orfoepiyada bu
məqamı öyrətmək məqsədilə tərtib olunmuş aşağıdakı məntiqi, düşündürücü, öyrədici poetk
çalışmaya diqqət yetirək;
“Avtomat”la “samovar”
Bir-birinə bənzəmir.
Biri yarımtaxtadır,
Biri tamam dər-dəmir.
Biri döyüş istəyir,
Biri görüş istəyir.
Fərqləri çoxdur,düzü,
Sayma mənə hər sözü
Söylə necə oxşardır
Onların tələffüzü ?
Öyrəncilər poetik çalışmanı diqqətlə oxuyur, mətndəki sözlərin orfoqrafiyası ilə
orfoepiya–sını tutuşdurur, avtomatla samovar sözlərinin ifadə etdiyi leksik mənalara diqqət
yetirir və nəticə çıxarırlar ki, bu əşyalar forma və məzmun bxımından bir-birindən fərqlidirlər.
Müəllifin döyüş istəmək, görüş istəmək ifadələrini nə məqsədlə işlətdiyini öyrənmək,
dəqiqləşdirmək üçün şagirdlərə müraciət olunur. Onların qənaəti bu olur ki, avtomat döyüş və
vuruşlarda, samovar isə ən cox tədbir, yığıncaq və görüşlərdə istifadə olunur. Onlar arasında
həm əşya, həm də kəlmə baxımından fərqli əlamətlər çoxdur. Bunların hamısını sadalamağa
ehtiyac yoxdur. Çalışmanın başlıca tələbi bundan ibarətdir ki, müxtəlif baxımdan oxşar olmayan
bu sözlərin tələffüz baxımından hansı oxşarlıqları vardır.Yəni avtomatla samovar sözlərinin
orfoepiyasındakı oxşarlıq nədən ibarətdir? Öyrəncilər müəyyən araşdırmalar və düşüncələrdən
sonra bu nəticəyə gəlirlər ki, avtomat və samovar sözlərinin tələffüzündəki əsas oxşarlıq onların
tərkibində olan o hərflərinin tələffüz zamanı a səsi kimi səslənməsindədir.
Əgər lazım gələrsə müəllim Azərbaycan dilinə əcnəbi dillərdən gəlmiş belə sözlərin
orfoqrafiyası və tələffüzü haqqında da əlavə bilgilər verməyə çalışmalıdır.
Dilimizdə sonu eynicinsli qoşa samitlərlə bitən birhecalı sözər də vardır ki, şagirdlər
onların yazılışında və tələffüzündə səhvlərə yol verirlər. Bu qəbildən olan səhvləri aradan
qaldırmaq üçün belə bir poetik çalışma üzərində iş aparılır.
Sonu qoşa samitli
Təkhecalı sözlərdən
Çox vaxt kənar qaçıram.
Harda, necə yazılır
Bu sirdən baş açıram.
Bilirəm ki, hər yerdə