Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

bəzəkli, cazibədar qılındı" ayəsinə dönə bilərik. Bu mövzuyla əlaqədar olaraq

deyirik ki: Ayədən açıqca aydın olur ki, bəzəməyi və cazibədar etməyi

reallaşdıran fail, uca Allahın xaricində şeytan və ya nəfsdir.

Birincisi: Ayələrin axışı, mal, övlad kimi şeylərə ehtiraslı bir şəhvətlə

bağlanan, bu cür bəzəklərin özlərini Allahdan müstağni edəcəyinə

inanan kafirləri tənqid etmə məqsədinə istiqamətlidir. İnsanları Allahdan

saxlayan, ONU zikr etmələrinə mane olan bu cür bir bəzəkli etmənin

uca Allaha nisbət edilməməsi daha uyğundur.

İkincisi: Əgər bu, uca Allaha nisbət edilən bəzəkli göstərmə

olsaydı, bu vəziyyətdə nəzərdə tutulan xüsus, insanın bu cür faktlara istiqamətli

iç güdüsel meyli olardı ki, "zuyyine lilinsənsə" və ya "li-beni

Adem= İnsana" və ya "Adəmoğluna bəzəkli göstərildi" kimi bir ifadənin

istifadə edilmiş olması daha uyğun düşərdi. Necə ki bu ayələr, bu

növ bir anlama işarə etməkdədirlər: "Doğrusu, biz insanı ən gözəl

bir şəkildə yaratdıq. Sonra onu alçaldarın aşağısına çevirdik" (Tin,

4-5) "And olsun, biz Adəmoğlunu ucaltdıq; onları quruda və dənizdə

daşıdıq." (İsra, 70) "İnsan" mənasını verən "nas" deyimi isə,

ümumiyyətlə imtiyazın ortadan qaldırılmasına, şəxsiyyətin kiçildilməsinə

və düşüncənin aşağılığına istiqamətli izahatlarda istifadə edilər.

Bu ayələrdə olduğu kimi: "İnsanların çoxu isə ancaq inkara ayaq

dirəşdilər." (İsra, 89) "Ey insanlar, həqiqətən biz sizi bir kişi və bir

dişidən yaratdıq." (Hucurat, 13)

406 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Üçüncüsü: Uca Allahın ayədə haqqında danışılan "ehtiraslı şəhvətlərə"

açıqlayıcı nümunə olaraq söylədiyi faktlar, "fitri bəzəkli göstərmə"

ilə uyğun gələn şeylər deyil. Əgər məqsəd bu olsaydı "qadınlar"

sözü, mütləq mənada "bərabər/yoldaş"lığı ifadə edən bir sözlə, "oğullar"

sözünün "uşaqlar" və "tərəzi tərəzi yığılmış qızıl və gümüş"

ifadəsinin də "mal" ilə dəyişdirilməsi daha uyğun olardı.

Çünki kişilərdə qadınlara qarşı təbii bir maraq/əlaqə mövcud olduğu kimi

qadınlarda da kişilərə istiqamətli təbii bir meyl vardır. Yenə insanoğlu,

xüsusi olaraq oğullardan və tərəzi tərəzi yığılmış qızıl və

gümüşdən çox mütləq olaraq uşaqlara və mala düşkündür. Bu

səbəblərdir ki, ayədə keçən "bəzəkli göstərmə" hərəkətinin faillərinin

uca Allah olduğunu müdafiə edənlər, aşağıdakına bənzər şərhlər/şərh edər

etmək məcburiyyətində qalmışlar: "Buradan nəzərdə tutulan xüsus, mütləq

olaraq "bərabər/yoldaş", "uşaq" və "mal" sevgisidir. Xüsusilə qadınların, oğulların

və tərəzi tərəzi yığılmış qızıl və gümüşün zikr edilməsinin

səbəbi, bu sayılanların, söz mövzusu meyllərin ən güclü və ən diqqətə çarpan

nümayəndələri olmalarıdır." Ardından, heç də lazım olmadığı halda,

bir çox məcbur etmə əsəri şərhlər etmək vəziyyətində qalmışlar.

Dördüncüsü: Haqqında danışılan "bəzəkli göstərmə"nin uca Allaha

nisbət edilməsi, ayənin sonundakı: "Bunlar dünya həyatının əmtəəsidir.

Əsl çatılacaq gözəl yer/yeyər Allah qatında olandır. Də ki: "Sizə

bundan daha xeyirlisini bildirimmi?" qiymətləndirmə cümləsinin

məzmunu ilə uyğun gəlmir. Çünki bu cümlənin məqsədi, onları bu

növ dünyəvi şəhvətlərdən saxlamaq, diqqətlərini Allah qatındakı

cənnətlərə, bərabər/yoldaşlara və məmnuniyyətə çəkməkdir. Yoxsa, öncül xüsusiyyətli

şeylərdən saxlayıb məqsəd xüsusiyyətli şeylərə diqqət çəkmənin hər hansı

bir mənas(n)ı olmaz. Bu, açıq bir ziddiyyət və iki faktın birdən

ləğvi mənasını verər. Eynilə doymaq istədiyi halda, yeməkdən çəkinən

kimsə kimi.

Əgər naxış/desən ki: "... ehtiraslı şəhvətlər insanlara bəzəkli və cazibədar

qılındı" ayəs(n)i, mənasının özü etibarıyla: "Də ki: Allahın qulları üçün

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 407

çıxardığı zinəti və təmiz ruziləri kim haram etmişdir? Də ki:

"Bunlar, dünya həyatında iman edənlər üçündür, qiyamət günü isə

yalnız onlarındır." (Ə'RAF, 32) ayəs(n)i ilə eyni mesajı vurğulamağa

istiqamətlidir. İki ayənin mənalarının üst-üstə düşür olması, araşdırdığımız

ayədə haqqında danışılan bəzəkli göstərmənin failinin də uca Allah olmasını

tələb etməkdədir.

Buna verəcəyimiz cavab budur: İki ayə arasında, mövqe etibarıyla

fərq vardır. Sözgəlişi, bizim təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin endiyi

mühit, meydana gətirdiyi atmosfer, insanlara sevimli və simpatik

gələn bu cür ehtiraslı şəhvətlərin tənqid edilməsinə əlaqəndir. Çünki bu cür

ehtiraslı şəhvətlər insanların diqqətlərini Allah qatındakı qalıcı nemətlərdən

uzaqlaşdırır, onları gözardı etmələrinə səbəb olurlar.

Bu səbəbdən ayə, insanları, dünyəvi şəhvətlərdən üz çevirməyə,

diqqətlərini Allah qatındakı nemətlərə yönəltməyə təşviq etmə

məqsədinə istiqamətlidir.

Ə'RAF surəsindəki ayənin meydana gətirdiyi atmosfer isə, bundan

tamamilə fərqlidir. Bu ayə, söz mövzusu dünya nemətlərinin, digər

insanlarla ortaq şəkildə olmaq üzrə möminlərə, axirətdə isə yalnız

onlara xas qılındığını vurğulamağa istiqamətlidir. Bu səbəblədir ki,

əvvəlki ayədə keçən "nas=insanlar" ifadəsi yerinə, burada

"ibad=kullar" ifadəsi istifadə edilmişdir. Söz mövzusu bəzəklər/bəzər də təmiz

ruzi olaraq xarakterizə edilmişdir.

Əgər naxış/desən ki: Ayəs(n)i kərimədə, "bəzəkli göstərmə" faktı "ehtiraslı

şəhvətlər"in özüylə deyil də, onlara istiqamətli maraq/əlaqəylə

elin idiləndirilmişdir. Bilindiyi kimi, bir şeyə istiqamətli sevgi və simpatiyanın

insana bəzəkli göstərilməsi, nəfsinə cazibədar qılınması və ürəyinin

buna meyl göstərməsi təbii bir faktdır. İnsanın xarakteristika bir

xüsusiyyətidir. Bu səbəbdən bir şeyə istiqamətli sevgi və simpatiyanın bəzəkli

göstərilməsi, sevginin insanların ürəklərində təsirli qılınması

şəklində şərh olunar. İnsanların ürəklərində sevgi duyğusunun yaradılması

yəni. Yaratma hərəkəti isə ancaq uca Allaha yaraşan bir vəziyyətdir.

Bu halda "bəzəkli və cazibədar qılındı" hərəkətinin faili uca Allahdır.

408 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Buna qarşılıq olaraq mən deyərəm ki: İndiyə qədər sözünü etdiyimiz

qar/qazancınaların bir gərəyi olaraq "sevgi və simpatiyanın bəzəkli

göstərilməsi" ilə, sevginin insanları özünə çəkən və onları

başqasına yönəlməkdən saxlayan xüsusiyyətə sahib qılınması

nəzərdə tutulmuşdur. Çünki "bəzək" özündən başqasına əlavə olunaraq

arzulanan, eyni zamanda cazibədar olan bir faktdır. Başqasına

əlavə olunması insanın, o başqasına maraq duyması, onun vasitəsilə də

əsl məqsədə çatması üçündür. Sözgəlişi, qadın gözəl və cazibədar

takıları geyinərək, kişinin maraq/əlaqəsini bunlar vasitəsilə özünə

çəkməyi məqsədlər. Bu halda, əsl arzulanan bu cür faktlardır, amma

bu meyldən faydalanan da qadındır.

Yekunlaşdıracaq olsaq; sevgi və simpatiyanın insanlara bəzəkli

qılınması, onun insanların gözündə ehtirasla meyl duyul/eşidilən və

onunla məşğul olmağa adanılan bir duyğu qılınması olaraq

şərh olunar. Yoxsa bu ayədən də aydın olduğu kimi, sevginin

fəaliyyətinin bir dayağı yoxdur: "Sonra onların arxasından elə

nəsillər törədi ki, namazı məhv etdilər və şəhvətlərinə qapılıb

peyklər. Beləcə bunlar azğınlıqlarının cəzasıyla qarşılaşacaqlar."

(Məryəm, 59) Ayrıca: "Qadınlara, oğullara, tərəzi tərəzi yığılmış qızıl və

güymüş..." ifadəsindəki sıralama ilə əlaqədar olaraq edəcəyimiz

qiymətləndirmələr də bu çıxarsamamızı inkişaf etdirər xüsusiyyətdədir. Qaldı

ki, "şəhvətlər" ifadəsi, insanın iştahını çəkən şeylər mənasında

da/də/dahi olsa, könül çəkmə və düşkün olma mənalarına da işarə

etməkdədir.

"Qadınlara, oğullara, tərəzi tərəzi yığılmış qızıl və gümüşə..." Ka-

dınlar mənasını verən "nisa" sözü çoxluqdur və eyni kökdən

təki yoxdur. Oğullar demək olan "mənin" sözü də "ibn"in çoxluğudur,

vasitəsili və ya vasitəsisiz oğlan mənasında istifadə edilər.

"Qanadıyar" isə "tərəzi"nin çoxluğudur və inək dərisinin qızılla dolu

olması və ya dolu dəri mənasını verər. "əl-Mukantara" isə

"kıntar"dan törəmiş adı mef'uldur. Kıntar isə camiddir. Ərəblərin

həmişə müraciət etdikləri bir ənənədir bu. Camid sözlərdən

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 409

hər hansı birinə bir məna və nisbət əlavələr, beləcə ona masdar

mənasını qazandırarlar. Sonra da ondan bir sıra sözlər törədərlər.

Bakl=sebze satıcısına "baxıl", temr=hurma satıcısına "təmir"

və atr=koku satıcısına "attar" dedikləri kimi. Bir şeyin özünü ifadə

edən lafızdan alınan bir xüsusiyyətlə xarakterizə edilməsinin məqsədi, onunla

ifadə edilən mənanın bir kimsəylə əlaqədar olaraq isbat edilməsi

və şəxsin ləfzin mənasını özündə saxlaması və onu itirməməsini

vurğulamaqdadır. "Denanir müdennere= Yığın yığın dayanarlar,"

mənasını verər; "devavin müdevvene=düzenlen-miş divanlar."

"hicabın mahcub=örtülü örtü" və "setrun mestur=perdeli per-

də" ifadələrində olduğu kimi.

Ayədə keçən "əl-hayl" sözü, "atlar" deməkdir. "əl-

Müsevveme" sözü, dəvənin öz başına olub, istədiyi yerdə

otlamaq üzrə yollanılması mənasını verən "sova bilmə" kökündən

törəmişdir. Ya da dəvənin merada təyin olunması və işarələnilməsi

deməkdir. Bu vəziyyətdə "əl-heyl-ul müsevveme" ya "salma atlar" ya

də "işarəli atlar" mənasını verər. "əl-Ən'am" sözü, "naam"ın

çoxluğudur və dəvə, mal və qoyun kimi heyvanlar üçün istifadə edilər. Yenə

heyvanlar mənasını verən "əl-beham" sözü isə daha ümumidir,

ancaq yırtıcı heyvanlardan, quşlardan və haşerelerden geriyə qalan

heyvanlar mənasında istifadə edilər. "əl-Hars" sözü, "əkin" an-

lamına gəlir. Burada qazanc mənas(n)ı da vardır. Dolanışıq üçün bitkilərin

yetişdirilməsi ya da çat/yetişmiş bitki nəzərdə tutular.

Ayədəki sıralama, maraq duyulan şeylərin çoxalması nisbətində

bunlara bağlı ehtiraslı şəhvətlərin də artdığı

şəklində qəbul edilməməlidir.

İnsanın təbiəti gərəyi bərabər/yoldaşlara, uşaqlara və mala maraq duyması

nəzərdə tutulmuş deyil. Elə olsa, insanın "nas=insanlar", övladların

"oğullar", malın da "tərəzi tərəzi qızıl və gümüş" şəklində

ifadə edilmiş olmasını izah etmək çətinləşəcək. Necə ki təfsirçilərin

böyük bir hissəs(n)i, bu şəkildə qəbul etdikləri üçün bir çox məcbur etmə

şərhlərə cürət etmişlər.

410 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Ayədəki bu sıralama, insanların dünyanın cazibədar bəzəklərinə qapılma,

ehtiraslı bir şəhvətlə bağlanma baxımından fərqli meyllər

sərgilədiklərinə istiqamətli bir işarə ehtiva etməkdədir. Məsələn dünyanın

cazibədar bəzəklərinə düşkün bəzi şəhvətpərəstlər qadınlarla düşüb

qalxmaqdan, onlara aşiq olmaqdan, onlara yaxın olub birliklərindən

başqa bir şeyə maraq duymazlar. Bu arzularını təmin məzmununda

də bir çox günahlar işləyib Allaha üsyan edərlər. Musiqi dinləmək,

mahnı oxumaq, içki içmək gi-bi. Bu cür təxribatçılıqlar

ümumiyyətlə kişilər tərəfindən sərgilənər. Ka idinlər isə istisnas(n)ı bəzi

vəziyyətlər xaric, belə davranışlar içində olmazlar.

Bəzi kəslər də oğullara sahib olmağı istəyərlər, oğullarının

çoxluğuyla öyünər, onlarla özlərini güclü hiss edərlər. Ümumiyyətlə

çöl seqmentlərdə yaşayan və səhra/çöllərdə həyatlarını davam etdirən insanlar

bu cür meyllərə sahib olarlar. Bunlar, söz mövzusu meyllərini

qızlar yerinə oğullara xas edərlər.

Mal düşkünü olan bəzi insanlar da, ən böyük maraq/əlaqələrini tərəzi

qan-tar qızıl və gümüş yığmaq, xəzinələrini qiymətli pullarla

doldurmaq nöqtəsi üzərində sıxlaşdırarlar. Sözünü etdiyimiz bu

dəlilik, mal yığma məzmununda xüsusilə qızıl və gümüş kimi

qiymətli mədənlərin yığılması şəklində özünü göstərər. Ya da

qızıl və gümüş dəyərində olan şeyləri toplarlar. Əşyanı isə, ancaq

qızıl və gümüş əldə etmənin bir məqsədi kimi hisslərlər. Bu meyl də

ümumiyyətlə şəhər həyatında özünü göstərər. Çöl seqmentlərdə isə,

bu tərz meyllərə tez-tez rast gəlinməz. Digər bəziləri isə, salma və ya

işarəli atlara sahib olmağı seçərlər. Miniciliyə düşkün kəslər

kimi. Bəziləri isə heyvan sü-rülerine və ya göz ala bildiyinə uzanan

əkin tarlalarına sahib olmağı ar-zularlar. Bəziləri bu son üç

qisimdən ikisinə və ya çoxuna meyl gös-terirler.

İnsanların qruplar halında birinə bağlandıqları və onu dünya

həyatının xüsusiyyətlərini ələ keçərmədə təməl olaraq etdiyi, geri qalan

meylləri isə ikinci plana atdıqları bu ehtiraslı şəhvətlərin qisimləri

bunlardan ibarət idi. İnsanlar arasında şəhvətləri bərabər səviyyədə

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 411

görən və münasib bir şəkildə onlara bərabər səviyyədə bağlanan və meyl

göstərən birinə az rast gəlinər ya da heç rast gəlinməz.

Mövqe, mövqe və ictimai statü kimi xüsusiyyətlər isə, virtual və

vəhmi faktlardır. İnsanların bunlara istiqamətli maraq/əlaqələri, ikinci bir məqsədi

reallaşdırmağa istiqamətlidir. Bu cür mövqelərə gəlməklə birlikdə

du-yumsanan zövq, şəhvani bir zövq olaraq nitelendirilemez. Qaldı

ki ayə, şəhvətləri məhdudlaşdırmağı hədəfləməməkdədir.

Bura qədər edilən şərhlər ilə, ehtiraslı şəhvətlərə istiqamətli

arzu deyimindən məqsəd, bunlara istiqamətli sevgiyə dalmaq, ehtiraslı

bir arzuyla bağlanmaqdır. (ki şeytana nisbət edilər) insan fitrətinə

yerləşdirilən təməl sevgi deyil (ki uca Allaha nisbət edilər)

şəklindəki qiymətləndirmə gücləndirilmiş olar.

"Bunlar, dünya həyatının əmtəəsidir." Bu ehtiraslı şəhvətlər, həyatda

ol/tapılıldığı müddətcə iki həyatdan (dünya və axirət) sizə ən yaxın

olan bu həyatın davamı və nizamı üçün faydalanılan şeylərdir. Dünya

həyatı və onun üçün faydalanılan faktlar fanidirlər, yox olub xərclər.

Bunların qalıcı və quruluşçu bir aqibətləri yoxdur. Axirət yaxşılığı və ən/en

gözəl çatış yeri Allah qatındadır. Ayənin sonundakı cümlə buna

işarə etməkdədir: "Əsl çatılacaq gözəl yer/yeyər Allah qatında olandır."