Ekologiya fani va uning asosiy vazifalari

Biosferadagi moddalarning xossasi va funktsiyalari

I. Tirik moddaning maxsus xususiyatlari quyidagilar:

1. 
   

   Biosferaning tirik moddasi katta energiya zaxirasiga ega.

   
   
2. 
   

   Tirik va o’lik moddalar o’rtasidagi keskin farq ularda boradigan kimyoviy reaktsiyalar tezligidadir (tirik moddada boradigan kimyoviy reaktsiyalar tezligi ming va million marta ortiq).

   
   
3. 
   

   Tirik moddaning o’ziga xos xususiyatlaridan biri, undagi oqsillar, fermentlar va boshqa kimyoviy birikmalar faqat tirik organizmlarda barqaror bo’ladi.

   
   
4. 
   

   Biosferada har qanday moddaning erkin harakati va ma’lum darajada o’z-o’zini idora etishi umumiy xususiyat hisoblanadi.

   
   
5. 
   

   Tirik modda o’lik moddaga nisbatan morfologik va kimyoviy xilma-xilligi jihatidan ajralib turadi. Tirik modda tarkibiga kiradigan 2 mln.dan ortiq organik birikmalar ma’lum bo’lib, tabiiy minerallar esa ikki ming atrofida xolos.

   
   
6. 
   

   Tirik modda biosferada ayrim organizmlar sifatida namoyon bo’lib, ularning o’lchami ham juda xilma-xil. eng kichik viruslar 20 nm.dan oshmaydi. eng yirik hayvon hisoblangan kitlarning uzunligi 33 m ga boradi. eng baland daraxt (evkalipt)ning bo’yi esa 100 m dan ortadi.

   
   

II. Tirik moddaning asosiy biogeokimyoviy xususiyatlari quyidagilar:

1. 
   

   Energetik xususiyati. Fotosintez jarayoni orqali quyosh energiyasini to’plash va uni keyinchalik biosferaning ayrim tarkibiy qismlarga taqsimlanishi. Biosferada quyosh energiyasining to’planishi tufayli unda hayotning barcha ko’rinishlari mavjuddir.

   
   
2. 
   
   
   Gazlar hosil qilish va ularning harakatini amalga oshirish xususiyati. Gazlarning aylanib yurishi, o’zgarishi orqali biosferaning gaz tarkibini ta’minlaydi. Mayyoramizdagi asosiy gazlar biogen yo’l bilan kelib chiqqan. Tirik modda faoliyati natijasida azot, kislorod, karbonat angidrid gazi, vodorod sulfid, metan va boshqa gazlar hosil bo’lgan.
   
3. 
   
   
   Biogen moddalarni to’plash xususiyati. Tirik modda tarkibida engil elementlarning atomlari (H, C, N, O, Na, Mg, AI, Si, S, CI, K, Ca) ko’p miqdorda uchraydi. Ushbu elementlarning miqdori tirik organizmlar ta’sirida tashqi muhitga nisbatan yuz va ming barobar ortiq to’planadi.Ana shu xususiyat tufayli biosferaning kimyoviy tarkibi xilma-xil ekanligi hamda o’lik moddalardan keskin farq qilishi namoyon bo’ladi.
   

Oksidlanish-qaytarilish xususiyati. Ma’lum moddalar (atomlari o’zgaruvchan darajadagi oksidlanish xususiyatiga ega bo’lgan) domiy ravishda kimyoviy o’zgarishlardan iborat bo’lib, bunda Yer yuzasida biogen moddalarning oksidlanish-qaytarilish jarayonlari ustunlik qiladi.

4. 
   
   
   Parchalanish xususiyati. Tirik organizmlarning nobud bo’lishidan keyin parchalanish, ya’ni organik moddalarning minerallashish jarayoni sodir bo’ladi. Natijada biosferada biogen va oraliq moddalar hosil bo’ladi.
   
5. 
   
   
   Muhit hosil qilish xususiyati. Organizmlarning hayot faoliyati natijasida muhitning fizikkimyoviy ko’rsatkichlarini o’zgartirishdan iborat bo’lib, V.I.Vernadskiy “Organizmlar tashqi muhit bilan bog’langan, shuning uchun u tashqi muhitga nafaqat moslashib qolmay, balki unga moslashgan”, deb yozgan edi.
   
6. 
   
   
   Transport xususiyati. Moddalarning Yerning tortish kuchiga qarshi gorizontal yo’nalishda tashib yurilishi.
   
   

Biosferada moddalarning aylanishi

Biosferada kimyoviy elementlar tirik organizmlarning faoliyati natijasida aylanib turadi. dastlabki holatga qaytishi biosferada moddalarning aylanishi deyiladi.
Energiyaning aylanishi moddalarning aylanishi bilan chambarchas bog’liq. Moddalarning kichik doirada (biologik) va katta (geologik) doirada aylanishlari kuzatiladi biologik doirada aylanish organizmlar o’rtasida, quruqlikda tuproq bilan organizm o’rtasida, gidrosferada esa organizm bilan suv o’rtasida sodir bo’ladi. Moddalarning katta doirada aylanishi quruqlik bilan dunyo okeanlari o’rtasida boradigan jarayondir.
Hozirgi vaqtda sayyoramizda aholi sonining ortishi, tabiiy resurslardan keng va noto’g’ri foydalanish kabilar biosferani xavf ostiga solib turibdi. Insoniyat global ekologik tangliklar bo’sag’asida turibdi. Bugungi kunda tabiiy ekotizimlarning buzilishi yoki butunlay yo’qotilish, biologik xilma-xillikni yo’qotish, ko’pchilik o’simlik va hayvon turlarining yo’qolib ketishi, atrofmuhitni keng ko’lamda ifloslanishi, chuchuk suv tanqisligi, ozon qatlamining siyraklashishi, cho’llanish jarayoni va atmosferani “dimiqishi” natijasida iqlimning o’zgarishi va boshqa muammolar kelib chiqdi. Insonning o’zi tur sifatida sayyoramizda yashab qolishi xavf ostida va unga inqirozga uchragan ekotizimlarda yashashga hech qanday kafolat berib bo’lmaydi. Shuning uchun ham inson va tabiat o’rtasidagi munosabatlar muammosi bugungi kunga kelib, nihoyatda kuchayib ketdi. Tabiat va inson o’rtasidagi munosabatlar ma’lum qonuniyatlarga bo’ysungan holda boradi. Bu qonunlarning buzilishi albatta ekologik halokatga olib keladi.
Ekologik ekspertiza – ekologik huquqiy mexanizmning tarkibiy qismi sifatida atrof tabiiy muhitning barqarorligini saqlash, tabiiy boyliklardan unumli va samarali foydalanish va aholining ekologik xavfsizligini ta'minlashda muhim ahamiyatga egadir. Amaldagi qonunchilik hujjatlariga asosan ekologik ekspertiza deganda rejalashtirilayotgan yoki amalga oshirilayotgan xo`jalik va boshqa xil faoliyatning ekologik talablarga muvofiqligini belgilash hamda ekologik ekspertiza obyektini ro`yobga chiqarish mumkinligini aniqlash tushuniladi. Ekologik ekspertizaning huquqiy holati konstitutsiyaviy qoidalarda, O`zbekiston Respublikasi “Tabiatni muhofaza qilish to`g`risida”gi, “Ekologik ekspertiza to`g`risida”gi qonunlarda, O`zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitasining ekologik ekspertizani o`tkazish tartibi to`g`risidagi me'yoriy hujjatlarida belgilangan Ekologik ekspertiza Ekologik ekspertiza O`zbekiston Respublikasi “Ekologik ekspertiza to`g`risida”gi qonunning 3-moddasiga asosan ekologik ekspertiza quyidagi maqsadlarda o`tkaziladi: mo`ljallanayotgan xo`jalik va boshqa xil faoliyatni amalga oshirish to`g`risida qaror kabul qilinishidan oldingi bosqichlarda bunday faoliyatning ekologik talablarga muvofiqligini aniqlash; rejalashtirilayotgan yoki amalga oshirilayotgan xo`jalik va boshqa xil faoliyat atrof tabiiy muhit holatiga va fuqarolar sog`lig`iga salbiy ta'sir ko`rsatishi mumkin bo`lsa, bunday faoliyatning ekologik xavflilik darajasini aniqlash; atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish bo`yicha nazarda tutilayotgan tadbirlarning yetarliligi va asosligini aniqlash. Ekologik ekspertiza Ekologik ekspertizaning eng asosiy vazifasi atrof tabiiy muhit va aholining hayoti va sog`lig`iga xavfli va zararli ishlab chiqarish va xo`jalik obyektlarining ta'sirlarini oldini olish, bartaraf etish bilan bog`liq preventiv chor-tadbirlarni amalga oshirishdan iboratdir. Ekologik ekspertiza jarayonida turli shakldagi quyidagi usullardan foydalangan holda ko`zda tutilgan maqsadga erishiladi:

ma'lumotlar to`plash – ekspertizadan o`tayotgan muayyan ob’yektga tegishli bo`lgan barcha axborot, ma'lumotlarni yig`ish va to`plash; umumlashtirish – ob’yekt haqidagi to`plangan iqtisodiy, texnologik, ekologik, gidrologik kimyoviy va boshqa ma'lumotlarni o`z yo`nalishlari bo`yicha ma'lum tizimga keltirish; tahlil qilish – umumlashgan ma'lumotlar bankini o`z yo`nalishi va xususiyatlari bo`yicha alohida o`rganish, tasniflash; Baholash – ekspertiza o`tkazilayotgan ob’yekt yo`nalishlari, bo`limlari, tashkil etuvchi qismlari bo`yicha xavfli va zararlik darajasini aniqlash; Xulosa berish – ekspertiza o`tkazilayotgan ob’yektning ekologik jihatdan zararli yoki zararsiz, xavfli yoki xavfsiz, ekologik qoidatalablarga mos keladi yoki ushbu qoidalarga zid ekanligi haqida yakuniy, adolatli, ob’yektiv xulosaga kelish Ekologik ekspertizaning asosiy vazifalari Ekologik ekspertiza keng qamrovli va muhim ahamiyatga ega bo`lgan jarayen bo`lib, uni amalga oshirish yo`nalishlari, tartibi, qo`llanilayotgan usullari, berilayotgan xulosaning mohiyatiga asosan murakkab tizimni tashkil etadi. O`zbekiston Respublikasi “Ekologik ekspertiza to`g`risida” gi qonunning 4-moddasida ekologik ekspertiza quyidagi tizimi belgilangan: “Ekologik ekspertiza davlat va jamoat ekologik ekspertizasi, shuningdek, ekologik audit tarzida amalga oshiriladi”. Shuni alohida ta'kidlab o`tish kerakki, ekologik ekspertiza tizimining poydevorini davlat ekologiya ekspertizasi tashkil etadi.

Ekologik nazorat - bu tabiiy resurslardan oqilona foydalanishni ta'minlash va atrof muhitni zararli ta'sirlardan himoya qilishning eng muhim huquqiy chorasi, davlat boshqaruvi va ekologik huquqning huquqiy instituti vazifasidir. Atrof-muhitni muhofaza qilish mexanizmidagi ekologik nazoratning roliga asoslanib, uni eng muhim huquqiy chora sifatida baholash mumkin. Aynan atrof-muhit nazorati orqali ekologik huquqning tegishli sub'ektlari tomonidan atrof-muhit talablariga rioya etilishi asosan ta'minlanadi. Ekologik huquqbuzarliklar uchun qonuniy javobgarlik choralari ekologik nazorat jarayonida yoki boshqa davlat organlari ishtirokida qo'llaniladi. Ilgari ta'kidlanganidek, ekologik nazorat funktsiyasi tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va atrof-muhitni muhofaza qilishni ta'minlash bo'yicha boshqa huquqiy tadbirlarni amalga oshirishda ham amalga oshiriladi - atrof-muhitni tartibga solish, ekologik ekspertiza, atrof-muhitni litsenziyalash, atrof-muhitni sertifikatlash. Ammo ushbu faoliyatning barcha yo'nalishlari doirasida atrof-muhit nazorati, ya'ni. ekologik huquqiy talablarning bajarilishini ta'minlash har bir ko'rsatilgan faoliyat turiga nisbatan ob'ektiv, tasodifan amalga oshiriladi. Ushbu tadbirlarning har qandayini amalga oshirish, shuningdek, ekologik nazoratni amalga oshirish - bu maxsus vakolatli davlat organlarining ular uchun belgilangan tartib doirasida, maxsus huquqiy normalar asosida amalga oshirilgan maqsadga muvofiq faoliyatidir.

1. Ekologik nazorat tushunchasi, turlari va vazifalari Rossiya ma'muriy qonunchiligi nazorat faoliyatining ikki turini ajratadi - nazorat va nazorat. Ekologik nazorat deganda vakolatli sub'ektlarning ekologik qonunchilik talablariga rioya etilishi va ularga muvofiqligini tekshirish bo'yicha faoliyati tushuniladi. Ma'muriy nazorat - bu davlat nazoratining o'ziga xos turi. Uning mohiyati menejment sohasida amalda bo'lgan ekologik qoidalarning bajarilishini nazorat qilishdan iborat. Nazorat ijro hokimiyati, korxonalar, jamoat birlashmalari va fuqarolarga nisbatan amalga oshiriladi. Shu bilan birga, ayrim davlat organlari ham nazoratni, ham nazoratni amalga oshiradilar. Ekologik nazorat qonuniy choralar sifatida bir qator funktsiyalarni bajaradi - profilaktika, axborot va jazo. Profilaktika funktsiyasining roli shundan iboratki, ekologik nazorat sub'ektlari ularning qonuniy ekologik talablarga muvofiqligini tekshirish mumkinligini bilib, qonunchilikka rioya qilish va huquqbuzarliklarning oldini olishga qiziqishadi. Axborot funktsiyasi nazorat qilish jarayonida tegishli organlar va shaxslar tomonidan nazorat qilinadigan va nazorat

   
   

ostidagi ob'ektlarning atrof-muhitni muhofaza qilish faoliyati to'g'risida turli xil ma'lumotlarni to'plashi bilan bog'liq. Jazolash funktsiyasi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan sanktsiyalarni tegishli tekshirishlar natijalariga ko'ra qonuniy ekologik talablarni buzuvchilarga nisbatan qo'llanilishida namoyon bo'ladi. Rossiyaning ekologik amaliyotida ekologik nazoratning quyidagi turlari ajratilgan: davlat, idoraviy, ishlab chiqarish, jamoat. Bunday tasnifning mezonlari uning nomidan nazorat amalga oshiriladigan sub'ekt va nazorat doirasi hisoblanadi.

2. Davlat ekologik nazorati Davlat ekologik nazoratining vazifasi ushbu talablar qo'yilgan barcha davlat organlari, korxonalar, tashkilotlar va fuqarolar tomonidan tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va atrof-muhitni ifloslanishdan muhofaza qilish bo'yicha qonuniy talablarning bajarilishini ta'minlashdan iborat. Shunday qilib, davlat nazorati agentlikdan tashqari xarakterga ega. Davlat ekologik nazoratining muhim xususiyati shundaki, u davlat nomidan amalga oshiriladi. Davlatning ekologik funktsiyasi doirasida amalga oshiriladigan ushbu sohadagi davlat nazorati ko'p jihatdan ushbu funktsiya samaradorligini belgilaydi. Potentsial jihatdan, davlatning atrof-muhit nazorati, boshqa nazorat turlaridan ko'ra, ekologik talablarni bajarish jarayoniga ta'sir qilishi mumkin, chunki u davlatning atrof-muhit funktsiyasini amalga oshirish vositasi sifatida nafaqat davlat-hokimiyat xarakteridagi o'z vakolatlaridan foydalanishi, balki huquqni muhofaza qilish idoralari - prokuratura va sudning qo'llab-quvvatlashiga ham murojaat qilishi mumkin. Bunda ma'muriy majburlashning asosiy choralari ma'muriy cheklash choralari (atrof-muhitga zarar etkazadigan ob'ektlarning ishlashini to'xtatib turish yoki tugatish), ma'muriy javobgarlik (ogohlantirish, jarima va boshqalar), ma'muriy protsessual choralar (jinoiy yoki ma'muriy javobgarlikka tortish, ekologik zararni qoplash masalasini ko'tarish yoki ommaviy ta'sir choralarini qo'llash). Davlat ekologik nazorati profilaktika va joriy shaklda amalga oshiriladi. Profilaktik nazoratning vazifasi kelajakda tabiatga zararli ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan iqtisodiy, boshqaruv va boshqa tadbirlarning oldini olishdir. Bunday nazorat ushbu faoliyatni rejalashtirish yoki loyihalash, loyihani amalga oshirish, ob'ektlarni foydalanishga topshirish bosqichlarida amalga oshiriladi. Amaldagi davlat ekologik nazorati maxsus vakolatli organlar tomonidan korxonalarni va boshqa ekologik ahamiyatga ega ob'ektlarni ekspluatatsiya qilish bosqichida, tabiatni boshqarish jarayonida amalga oshiriladi. Tabiatni boshqarish va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat boshqaruvi organlarining umumiy va maxsus vakolatli organlarga bo'linishiga ko'ra, davlat ekologik nazorati umumiy va maxsus (haddan tashqari) bo'linishi mumkin. Umumiy ekologik nazoratni umumiy vakolatli organlar, maxsus - maxsus vakolatli organlar tomonidan amalga oshiriladi. Davlat ekologik nazoratining umumiy va maxsusga bo'linishi uni amalga oshirish shakllari va usullarining o'ziga xos xususiyatlarini belgilaydi. Davlat ekologik nazorati ma'lum tamoyillar asosida amalga oshiriladi. Ulardan asosiylari qonuniylik, ob'ektivlik, iqtisodiy va nazorat funktsiyalarining ajratilishi. Qonuniylik printsipi shundan iboratki, bunday nazoratni faqat vakolatli organlar tomonidan normativ-huquqiy hujjatlar bilan belgilangan vakolat va vakolatlar doirasida amalga oshirish mumkin. Ob'ektivlik boshqariladigan ob'ekt faoliyati to'g'risidagi ishonchli ma'lumotlarga asoslanadi. Iqtisodiy va nazorat funktsiyalarini ajratish printsipi faqat davlat ekologik nazoratining maxsus vakolatli organlari uchun xosdir.