Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
74 (hətta tarixinin) ermənilər tərəfindən mənimsənilməsinə səbəb oldu. Tariximizin atəşpərəstliklə bağlı olmuş mədəni dəyərlərini fars (İran) şovinistləri «özəlləşdirdilər», çünki Azərbaycan icti- mai fikrində müəyyən müddət ərzində atəşpərəstlik (zərdüştilik) yad mədəni təsir kimi qavranılırdı. Danılmış, «itirilmiş» mədəni irsə (xüsusilə zəngin olan irsə) sahiblər tez tapılır. Lakin «hər bir xülya kimi öz keçmişindən imtina etmək və xarici ölçülər əsasında yenidən qurulmaq cəhdləri özünü doğrultmur. Öz keçmişindən imtina etmək mütləq
mənada qeyri- mümkündür». 236
amil-dövlət xüsusi rol oynamışdır. Dövlətçilik tarixinin kökləri eramızdan əvvəl IX əsrə gedib çıxan Azərbaycan bu baxımdan diqqəti cəlb edən ölkələr sırasındadır. Alman filosofu Hegelin məşhur bir fikri vardır: «Dövləti olmayan xalqın əslində tarixi də yoxdur». 237
Onun bu fikrində kəskinlik və mütləqliklə yanaşı müəyyən həqiqət də vardır. Dövləti olmayan və yaxud müəyyən zaman ərzində siyasi müstəqilliyini itirmiş xalqın yaradıcı potensialı, mədəniyyəti öz imkanlarını gerçəkləşdirə bilmir. Belə ağır şəraitə düşmüş xalqların mədəniyyəti və tarixi siyasi baxımdan hakim olan xalqın tarixinə, mədəniyyətinə «əlavə olunur». Azərbaycan xalqı da müəyyən tarixi məqamlarda siyasi müstəqilliyini itirmiş, lakin güclü, zəngin mədəni potensialı hesabına «özünə qayıtmış», azad inkişaf yolunu davam etdirmişdir. Xalqın mədəni-tarixi təkamülündə Azərbaycan zəminindən doğmuş və bu zəminə bağlı olmuş siyasi birliklərin- dövlətlərin ən qədimləri Manna, Midiya, Atropatena və Albaniyadır. Manna və Midiya tariximizin qədim dövrü ilə bağlı faktlar olduqlarına görə onları nəzərdən keçirmək fikrindən uzağıq. Eramızdan əvvəl IV əsrdən eramızın 20-ci ilinədək əsasən Cənubi Azərbaycan ərazisi Atropatena dövlətinin tərkibində olmuşdur. Mərkəzi Azərbaycan olan, bir çox hallarda «Midiya- Atropatena» adlandırılmış bu dövlət ellinist (yunan siyasi, mədəni təsirinə məruz qalmış) dövlətlər sistemində mühüm rol oynamışdır. «Ellinizm bu sistemə daxil olmuş ölkələrin etnik və
75 dini qapalılığının dağıdılmasına başlanğıc verdi, dövlətçiliyin yeni formalarını meydana gətirdi, yeni mədəniyyətin, yeni incəsənətin, yeni inamların əsasını qoydu». 238
Şərq və ellin (yu- nan) mədəniyyətlərinin yaxınlaşması və qarşılıqlı təsiri prosesi Midiya-Atropatenanı da mədəni baxımdan zənginləşdirdi. Atropatenanın I-II əsrlər siyasi həyatında başlıca hadisələr alanların ölkəyə ardıcıl hücumları ilə bağlı olmuşdur. Atropatena təqribən 2 əsr ərzində Parfiya dövlətinin güclü siyasi təsirinə məruz qalmış, əski müstəqilliyini bərpa edə bilməmişdir. III əsrin əvvəllərində İranda siyasi hakimiyyəti Sasani sülaləsi ələ keçirdi, bu sülalənin hakimiyyəti getdikcə möhkəmlənərək qonşu ölkələri də öz təsiri altına saldı. Bu dövrdə Atropatena siyasi müstəqilliyini tamamilə itirib İran (Sasani) şahənşahının dastakertinə (əyalətinə – şəxsi torpağına) çevrildi. Lakin Sasanilər dövründə Atropatenanın mədəni və dini mərkəz kimi rolu daha da gücləndi. «Azərbaycan» anlayışının formalaşmasının, habelə onunla bağlı olan digər siyasi və etno- mədəni səciyyəli hadisələrin başlanğıcı məhz vətən tarixinin Atropatena dövründə qoyulmuşdur. Burada ilk dəfə xalq təşəkkül tapmışdı. «Avesta» müqəddəs kitablar məcmusu məhz Atropatenada başa çatdırılmış, tamamlanmışdı. Atropatenada hələ eramızdan əvvəl II əsrdən etibarən yalnız Azərbaycanın deyil, eləcə də bütün İranın mədəni-mənəvi həyatında mühüm rol oynamış zərdüştiliyin yeni ocağı yaranmış, Sasanilər dövründə (III-VII əsrlərdə) onun mövqeyi daha da möhkəmlənmiş və bu vəziyyət ərəb işğalınadək davam etmişdi. 239
Hesab olunur ki, zərdüştiliyin dirçəlişi, intibahı məhz Sasani dövründə baş vermiş, 240 Atropatena bu prosesin mərkəzində olmuşdur. Bu dövrdə müqəddəs «Avesta» mətnləri 21 kitabda cəmləşdirilmişdi. 241 Bu işdə Atropatenada qərarlaşmış baş kahin Aturpat (Adarbad) mühüm rol oynamışdı. «Avesta»nı qələmə almaq məqsədilə xüsusi
əlifba yaradılmışdı. 242 Yunan müəllifləri hesab edirlər ki, yazılı «Aves- ta» (və ya onun ayrı-ayrı hissələri) 2 milyon misradan ibarət olmuşdur. Zərdüşti ənənəsinə və sonrakı ərəb, fars müəlliflərinə görə «Avesta» 12 min öküz (inək) dərisi və ya taxta lövhə
76 üzərində qızılı hərflərlə tərtib olunmuşdu və Makedoniyalı İsgəndərin Şərqə gəlişindən xeyli əvvəl mövcud idi. 243 Təbiidir ki, Sasanilər dövründə «Avesta» Makedoniyalı İsgəndərin əmrilə məhv olunmuş «Avesta» mətnindən həcmcə az idi. Zərdüştilik dünya vəhy dinlərindən ən qədimidir və görünür ki, o bəşəriyyətə digər etiqadlara nisbətən bilavasitə və ya vasitəli şəkildə daha çox təsir göstərmişdir». 244
Zərdüştilik yalnız dini təlim deyildir. O, fəlsəfi və əxlaqi, ictimai-siyasi, elmi baxışların mükəmməl sistemidir. Zərdüştilik və onlarla bağlı olan dini- fəlsəfi sistemlər iudaizmə, erkən xristianlığa da müəyyən təsir göstərmişdir. Bu mükəmməl sistemin antik yunan fəlsəfi-elmi fikrinin nümayəndələrinə təsiri isə daha çox olmuşdur. Zərdüştilik dövlət və ehkam dini kimi Sasanilər imperiyası zamanında tam şəkildə formalaşmışdır. Son zərdüştilik ənənəsinə görə,
Zərdüşt (Zaratustra) əslən Cənubi
Azərbaycandan olmuşdur. Bir çox orta əsr müsəlman müəllifləri də israrla qeyd edirlər ki, bu din yaradıcısının (peyğəmbərin- Zaratuştranın) vətəni Cənubi Azərbaycandır. 245
Bunun səbəbini Azərbaycanın Sasanilər imperiyasının mədəni-mənəvi həyatındakı aparıcı rol oynaması ilə izah etmək lazımdır. Sasanilər imperiyasının dövlət əhəmiyyətli, əsas, müqəddəs ocaqlarından biri (Adurquşnasp atəşpərəstlik məbədi) burada idi və Sasani şahənşahlarının bu ocağı ziyarət etməsi icbari ənənəyə çevrilmişdi. Azərbaycan müqəddəs atəşpərəstlik məbədlərinin, «çoxsaylı maqların» (kahinlərin) cəmləşdiyi möhtəşəm ocaq olmuşdur. Orta əsr müəlliflərinin məlumatlarına görə, bu müqəddəs yerlərin çoxusu hələ Zərdüştə qədərki dövrdə də vardı. Zərdüştilik Azərbaycanın ictimai-siyasi, mədəni-mənəvi həyatında ərəblərin gəlişindən 3-4 əsr sonra da müəyyən rol oynamışdır. Yeni torpaqlara yeni dinlə hərbi yürüşlər etmiş ərəblər əsas zərbəni dini-ideoloji ocaqlara, xüsusilə zərdüştiliyə endirmək qərarında idilər. Sasanilər imperiyasının dini mərkəzi, ocağı olmuş Atropatena (Azərbaycan) ərəb ordularının başlıca zərbə obyektinə çevrildi. Qeyd olunmalıdır ki, Sasanilər dövründə vətənimizin şimal vilayətləri də (Dərbəndə qədər) ələ keçirilmişdi. Lakin həmin dövrdə ölkənin cənub və şimal Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|