Ehtiyojlar piramidasi

Ehtiyojlar piramidasi - bu amerikalik psixolog Avraam Maslouning inson ehtiyojlarining ierarxik modeli uchun keng qo'llaniladigan nom.
Ushbu ehtiyojlar piramidasi motivatsiyaning eng mashhur va keng tarqalgan nazariyalaridan biri - ehtiyojlar ierarxiyasi nazariyasini aks ettiradi. Bu nazariya ehtiyojlar nazariyasi sifatida ham tanilgan (inglizcha: need theory) yoki hierarchy theory^[1]. Dastlab, g'oya A. Maslouning "Inson motivatsiyasi nazariyasi"^[2] (1943) asarida, batafsilroq - 1954-yilda "Motivatsiya va shaxsiyat" kitobida taqdim etilgan ( Motivation and Personality)^[3].
Ehtiyojlar ierarxiyasi nazariyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Maslou ehtiyojlarning muhimlik darajasi kamayish tartibida taqsimladi. Ehtiyojlarning bunday tizimlanishini Maslou toki inson sodda narsalarga muhtoj bo'lar ekan, yuqori darajadagi ehtiyojlarni boshdan kechira olmasligi bilan izohladi. Piramidaning asos qismida birlamchi bo'lib fiziologiya (ochlik, chanqoqlik va shunga o'xshash ehtiyojlarni qondirish) joylashgan. Bir palla yuqorida - xavfsizlikka bo'lgan ehtiyojlar mavjud. Undan yuqori - mehr va muhabbat zinasi, shuningdek, har qanday ijtimoiy guruhga mansublik ehtiyoji o'z o'rnilarini egallab turibdi. Keyingi pallada hurmat va ijobiy baholash zarurati bo'lib, Maslou kognitiv ehtiyojlarni qo'ygan (bilimga chanqoqlik, iloji boricha ko'proq ma'lumotni qabul qilish istagi). Buning ortidan estetikaga bo'lgan ehtiyoj (hayotni uyg'unlashtirish, uni go'zallik, san'at bilan to'ldirish istagi) paydo bo'ladi. Va nihoyat, piramidaning oxirgi bosqichi, eng yuqorisi, ichki potentsialni ochib berish istagi (bu o'z-o'zini namoyon qilish). Shuni ta'kidlash kerakki, har bir ehtiyojni to'liq qondirish shart emas - keyingi bosqichga o'tish uchun insonga qisman to'yinganlik hissi yetarli.
"Men mutlaqo aminmanki, odam faqat non bo'lmagan sharoitda non bilan yashaydi", deb tushuntirdi Maslou. "Ammo non ko'p bo'lsa va oshqozon doimo to'q bo'lsa, insonning intilishlari nima bo'ladi?" Yuqori ehtiyojlar paydo bo'la boshlaydi va bizning tanamizni fiziologik ochlik emas, balki yuqori darajadagi ehtiyojni qondirish hissi boshqaradi. Bir ehtiyoj qondirilsa, boshqalari paydo bo'ladi, undanda yuqori va yuqori. Shunday qilib, asta-sekin, bosqichma-bosqich, inson o'z-o'zini rivojlantirish zarurati paydo bo'ladi - ehtiyojlarning eng yuqorisi.
Maslou ibtidoiy fiziologik ehtiyojlarni qondirish asoslarning asosi ekanligini yaxshi bilardi. Uning fikricha, ideal baxtli jamiyat, eng avvalo, qo‘rquv va xavotirga sabab bo‘lmagan, to‘q odamlar jamiyatidir. Agar biror kishida, masalan, doimo oziq-ovqat yetishmovchiligi bo'lsa, u sevgiga juda muhtoj bo'lishi dargumon. To'yish deganda Maslou nafaqat oziq-ovqat tanqisligining yo'qligini, balki yetarli miqdorda suv, kislorod, uyqu va boshqa asosiy fiziologik inson ehtiyojlarini ham nazarda tutgan.
Shaxsning tabiati, u yahsab turgan tashqi muhit, uni o'rab turgan hodisa va voqealar, shaxsning qobiliyati va motivatsiyasi hamda boshqa son-sanoqsiz omillardan kelib chiqqan holda ehtiyojlarning namoyon bo`ladigan shakllari har xil bo`lishi mumkin. Shuning uchun, masalan, turli odamlarda hurmat va e'tirofga bo'lgan ehtiyoj har xil tarzda namoyon bo'lishi mumkin: kimdir taniqli siyosatchi, deputat, jamoat arbobi bo'lishi va umumjahon e'tirofni va mashhurligini qozonishni istaydi, boshqasi uchun esa o'z farzandlarining hurmat qilishlari yetarli bo'ladi. Xuddi shu ehtiyoj doirasidagi eng keng diapazon piramidaning istalgan bosqichida, hatto birinchi (fiziologik ehtiyojlar)da ham kuzatilishi mumkin.
Avraam Maslou odamlarning turli xil ehtiyojlari borligini tan oldi. Bundan tashqari bu ehtiyojlarni 5 ta asosiy toifaga bo'lish mumkinligiga ishonib keldi va buni isbotlashga harakat qildi:

1. 
   Fiziologik ehtiyojlar: ochlik, tashnalik va boshqalar;
   
2. 
   Xavfsizlik / himoya ehtiyojlari: qulaylik, yashash sharoitlarining doimiyligi va yaxshiligi;
   
3. 
   Ijtimoiy ehtiyojlar: boshqalar tomonidan qabul qilinish, ijtimoiy aloqalar, muloqot, mehr, boshqasiga g'amxo'rlik va o'ziga e'tibor kabi xususiyatlarning birgalikdagi faoliyati;
   
4. 
   O'z-o'zini hurmat qilish\Ego: boshqalardan hurmat, tan olish, muvaffaqiyat va yuqori baholarga erishish, ko'tarilish kabi ehtiyojlar;
   
5. 
   Ma'naviy: bilim, o'zini namoyon qilish, o'zligini kashf etish, o'zini o'zi aniqlash.
   

Bundan tashqari, batafsilroq tasnif mavjud. Bunday tizimda 7 ta asosiy daraja (ustuvorliklar) ajratiladi:

1. 
   (pastki) Fiziologik ehtiyojlar: ochlik, tashnalik, sovuqdan, nafas oladigan havodan himoyalanish, yetarli uyqu, og'riqning yo'qligi va boshqalar;
   
2. 
   Xavfsizlik zarurati: ishonch hissi, qo'rquv va muvaffaqiyatsizlikdan xalos bo'lish;
   
3. 
   Tegishlilik hissiga ega bo'lish va muhabbatga bo'lgan ehtiyoj;
   
4. 
   Hurmatga bo'lgan ehtiyoj: muvaffaqiyatga erishish, ijobiy baholanish, tan olish;
   
5. 
   Kognitiv ehtiyojlar: bilim olish, qodir bo'lish, kashf qilish;
   
6. 
   Estetik ehtiyojlar: uyg'unlik, tartib, go'zallik;
   
7. 
   (eng yuqori) O'z-o'zini namoyon etishga bo'lgan ehtiyoj: o'z maqsadlarini, qobiliyatlarini amalga oshirish, o'z shaxsiyatini rivojlantirish.
   

Asosiy ehtiyojlar qondirilgach, yuqori darajadagi ehtiyojlarning dolzarbligi tobora oshib boradi. Faqat birinchi ehtiyoj to'liq qondirilgandagina keyingi ehtiyojning o'rnini yangisi egallaydi degan shartlar mavjud emas. Bundan tashqari, diagrammada ko'rsatilganidek, ehtiyojlar ajralmas ketma-ketlikda emas va qat'iy pozitsiyalarga ham ega emasdirlar. Ushbu qonuniyat barqaror hisoblanadi, lekin turli odamlar uchun ehtiyojlarning o'zaro joylashishi har xil bo'lishi mumkin.
Shuningdek, Gumilyovning sivilizatsiya darajasining oshishi va ularning tez degradatsiyasi bilan madaniy ehtiyojlarning rivojlanishi haqidagi nazariyasi bilan ba'zi bir o'xshashliklarga e'tibor berishi mumkin (masalan, Maslou piramidasining asosi, ya'ni fiziologik yoki himoya ehtiyojlari o'rtasidagi mutanosiblik buzilgandagi holatlar).


Avraam Maslou tomonidan inson ehtiyojlari ierarxiyasi diagrammasi .

Bosqichlar (pastdan yuqoriga):

1. Fiziologik ehtiyojlar

2. Xavfsizlik zarurati

3. Muhabbatga muhtojlik/Biror narsaga mansublik

4. Hurmatga bo'lgan ehtiyoj

5. Bilimga bo'lgan ehtiyoj

6. Estetik ehtiyojlar

7. O'z-o'zini namoyon etish zarurati

Bundan tashqari, oxirgi uchta daraja: "bilim", "estetik" va "o'zini-o'zi anglash" odatda "O'z-o'zini ifoda etish zarurati" (shaxsiy o'sishga bo'lgan ehtiyoj) deb ataladi.