38
ehtiyacı
vardır,
çünki zaman keçdikcə
belə
yanlıĢ terminlər dərin kök
salır,
sonra onu dəyiĢmək çətinləĢir. Necə ki, son iki əsrdə iki ayrı-ayrı dövlə-
tin tərkibində olub
,
ikiyə bölünmüĢ həm Güney
,
həm də Quzey Azərbay-
canın
daxilində
yaranmıĢ siyasi-inzibati bölgələrə
aid bir-birini təkrar
edən
və indi dəyiĢdirilməsi çətinləĢən terminologiya yaranmıĢdır.
79
Azərbay-
canın qədim etnik
coğrafiyası
bugünkü siyasi və inzibati bölgülərdən
fərqli olaraq 9 coğrafi cəhət üzrə belə bölünür:
YanlıĢ
advermə cəhət bildirən digər terminlərdə də görünür.
Lakin
coğrafi terminologiyada dolaĢıqlıq yaranmasın deyə,
Ġslamaqədərki azər
türklərinin
etnik
demoqrafiyasını əks etdirən bu bölgüdən
yalnız müəyyən
məqamlarda istifadə edəcəyik.
Belə terminoloji dolaĢıqlığı
aradan
qaldır-
maq tarixi-coğrafiya ilə məĢğul olan alimlərin iĢidir, ancaq mövzumuzla
bağlı yeri gəldikcə, müəyyən ekskurslar etmək lazım gəlir.
80
Adətən,
yeni dövlətlər
yarananda iki
dövlət arasındakı sınır
daha çox
təbii coğrafi obyektlərlə sınırlanır, çaylar və ya böyük dağ silsilələri belə
sərhəd bölgələrə düĢür. Siyasi-inzibati
qurumlar dəyiĢdikcə ölkə
və bölgə
adlarının coğrafi tutumu da dəyiĢir,
lakin toponimin məna tutumuna bəzən
landĢaft dəyiĢmələri də təsir
edir.
Geoloji dəyiĢmələrin coğrafi durumda
buraxdığı
izi əks
etdirən dildəki deyim, tarixi bəlgələr qiymətli qaynaqdır.
79
Məsələn, təkcə Qərbi Azərbaycan adı üç müxtəlif ərazinin adını bildirir: rəsmi
olaraq, güneydə Urmu gölünün batı yaxaları, quzeydə Gədəbəy-Qazax bölgələri, hətta
tarixən Ġrəvan mahalı deyilən indiki Ermənistan da son
illər
Qərbi
Azərbaycan
adlanır.
80
Tarixi-coğrafi baxımdan yuxarıda verdiyimiz cəhət bölgülərinin əhatə etdiyi bölgələri
sıralayıb, əhatə etdiyi əraziləri belə göstərmək olar: M - Mərkəzi Azərbaycan (b-2) Urmu
gölü hövzəsini təĢkil edir, Van-Urmu arası ilə üzü aĢağı uzanan keçmiĢ Qut dağları ilə
ortadan bölünür. Burada Qaradağ, Mərənd, Xoy, Maku, Hakkari, Ərbil, Təbriz, Urmu,
Marağa bölgələri vardır; Q - Quzey Azərbaycan (a-2) Qax, Zaqatala, Balakən, Borçalı,
Axıska, Ġrəvan, Ġqdır, Naxçıvan, Zəngəzur, Dağlıq Qarabağ, Yevlax, Tovuz-Qazax böl-
gələrini əhatə edir, Böyük və Kiçik Qafqaz sıradağları ölkənin içərilərinə doğru uzanır;
QD
- Quzey-Doğu Azərbaycan (a-3) AğdaĢ, ġəki, ġamaxı, Quba, Qusar, Xəzərboyu Dər-
bənd, Xaçmaz,
Xızı,
Bakı,
Neftçala,
Masallı
bölgələrini,
ġirvan və Mil-Muğan düzlərini
əhatə edir; QB - Quzey-Batı Azərbaycan (a-1) Doğu Anadolunun bir hissəsini əhatə edib,
Bayburt, Qars, Ərzurum, Bingöl bölgələrini içinə alır; B - Batı Azərbaycan (b-1) Van
gölünün güney-batı hövzəsini, Dəclə çayının yuxarı axarlarını, Diyarbakır, Bitlis, ġırnak,
Sincar ovası, Mosul bölgələrini əhatə edir; GB - Güney-Batı Azərbaycan (v-1) Ġkiçaya-
rasının orta bölgələrini, qədim Subar ölkəsinin aĢağı ərazilərini; G - Güney Azərbaycan
(v-2) keçmiĢ qut, lulu, turuk, kassi boylarının yayıldığı əraziləri, GirmanĢah, Kərkük,
Ərbil
bölgələrini; GD - Güney-Doğu Azərbaycan (v-3) Həmədan, Əraq, Qəzvin, Ġsfahan,
Gürqan bölgələrini içinə alır; D - Doğu Azərbaycan (b-3) Lənkəran, Astara, Ərdəbil,
Zəncan bölgələrini, Xəzərin güney-batı yaxalarını əhatə edir.
39
Belə
ki,
dənizlərin
qabarıb-çəkilməsi,
çayların məcrasını
dəyiĢməsi,
quru-
ması,
böyük
dəprəmin relyefdə yaratdığı dəyiĢmə olayları coğrafi duruma
və çevrəyə təsir etdiyi kimi, demoqrafik dəyiĢmələrə də səbəb olur.
81
Kür-Araz ovalığında bu çaylar vaxtaĢırı axarını dəyiĢmiĢ, bu olay
yeni toponimlərin yaranmasına səbəb olmuĢdur: Kür
axmazı (Kürdəmir),
Kür yeri,
Köhnə Araz yeri (Sabirabad), Kür çalası (ĠmiĢli), Kürçayı yeri
(AğdaĢ). Sabirabad bölgəsində Suqovuşan yeradı indiki qovuĢma yerin-
dən xeyli aralıdır.
82
Antik dövr qaynaqları Arazın Kürə qovuĢub Xəzərə
axması
və
ayrılıqda
Xəzərə
tökülməsi haqqında məlumat verir.
Göründüyü
kimi, Kür-Araz çaylarında axar dəyiĢməsi azər dilində əks olunmuĢdur,
bu isə o deməkdir ki, həmin olaylara tanıq (Ģahid) olub, onlara ad qoyan
protoazər boyları o çağlarda Kür-Araz ovalığında da yaĢayırdı.
LandĢaft özəlliyi, topoqrafik durum baxımından Azərbaycanın çox
hissəsi dağlıq bölgədir; bu ölkəni dilim-dilim hissələrə ayıran Böyük və
Kiçik Qafqazlar, Ərmən, Qut, Zaqros, Elburs, TalıĢ, Qaradağ və sair dağ
silsilələri bir çox dağlıq bölgədə yaylaq üçün gözəl alp çəmənlikləri,
dağə-
təyi
və
düzən yerlərdə isə su yaxaları çoxlu qıĢlaq yerləri üçün əlveriĢli
təbii Ģərait
yaratmıĢdır. Bu dağlarda
mineral sular,
müxtəlif metal yataqları,
bitki örtüyü, ormanlar vardır.
Azərbaycanı sular ölkəsi adlandırmaq olar,
çünki regionun ən böyük
çaylarından olan Kür-Araz, Dəclə-Fəratın yuxarı axarları, əsasən proto-
türklərin, sonralar protoazər türklərinin məskunlaĢdığı Anadolunun doğu
və güney-doğudakı dağlarından baĢlanır, indi də türk
torpaqlarından axır.
Bu böyük çayları, onların qollarını və
qədim
tarixi
qaynaqlarda
adı
keçən
dağ
adlarını
təhlil etməklə
ilkin
Atayurd probleminə doğru bir addım atmıĢ
oluruq.
Zəngin çeĢidli coğrafi durumu olan qədim Azərbaycandan çıxıb,
Avrasiya bozqırlarına, Qıpçaq çöllərinə üz tutan prototürk boyları əski
yurdun toponimlərini də özlərilə aparmıĢ,
məskunlaĢdığı bölgələrdə
81
Xəzər dənizi, Araz və Uzboy çayları ilə bağlı bəzi yanlıĢ yozumlar geoloji dəyiĢmələ-
rin
nəzərə
alınmaması
ilə
ortaya çıxmıĢdır. Xəzər m.ö.I minilin ortalarında batıda
Yevlaxa qədər,
Uzboy
boyunca
isə
xeyli
doğuya
uzanmıĢdı
(Муравьев,
1986,
235-247);
Uzboy çayı öncə Amu-dəryanın bir qolu idi, sonra Sultanuzidaq yaxınlığında axarını
güney-batı yönə dəyiĢib Qaraqumdan keçərək Xəzərə axırdı, daha sonralar isə qurumuĢ-
dur (Гумилев, 2001, 372); Asiya ilə Amerika qitəsini birləĢdirən quru zolaq buzlaqların
əriməsi ilə 15-12 minil əvvəl su altında qaldı. Beləliklə, «quru körpü» yerində Berinq
boğazı yarandı və sonrakı miqrasiyalar artıq qayıqlarla gerçəkləĢdi.
82
АОП, II, 1988, 186-187.
Dostları ilə paylaş: |