Dilqəm ƏHMƏd yolun yarpaqları
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sonuc olaraq Alp Ər Tonqa haqqında fikirlərimizi bu cür ümumiləşdiririk
öldürülən Tonqa tiginin Göktürk xaqanı Qapağanın böyük oğlu olması və 11 ağının məhz bu tiginlə bağlı olması barədə də fikirlər mövcuddur. Sonuc olaraq Alp Ər Tonqa haqqında fikirlərimizi bu cür ümumiləşdiririk: Alp Ər Tonqa bir sıra türk xaqan və sərkərdələrinin ümumiləşdirilmiş obrazıdır. Ziyafətdə zəhərlənərək öldürülən Alp Ər Tonqa iskit xaqanı Madidir, onu zəhərləyən isə digər bir türk xaqanı Kiaksardır. Avestada adı çəkilən Franqrasyan və “Şahnamə”dəki Əfrasiyab Mada xaqanı Astiyaqdır Uyğur mətnlərində geniş yayılan Alp Ər Tonqa uyğur xaqanı Bögü xaqandır Mahmud Kaşğarlının və Yusif Balasağunlunun qeyd etdiyi Alp Ər Tonqa Göktürk xaqanı Qapağan xaqanın böyük oğlu Tonqa tigindir Əfsanəvi Turan iskitlərin Madadakı 28 illik hakimiyyətini əhatə edir III yarpaq Altun tigin SSRİ dönəmində Almatıda “Leninçi gənc” adlı qazax türkcəsi ilə çıxan gündəlik qəzetin 24 yanvar 1973-cü il sayında yazar Irım Kenenbayoğlunun “İyirmi beş əsr öncə yazılmış məktub” adlı məqaləsi çap olunur. Yazıda türk tarixinin daha bir qaranlıq səhifəsinin aydınlaşmasından bəhs olunurdu. Məqalə böyük əks-səda doğurduğundan bir sıra Türk dövlətlərində milliyyətçi gənclər arasında Altun tigin əfsanəsi yayılmağa başlayır. Çünki türk tarixinin öyrənilməmiş səhifələrindən birinə azacıq işıq salınmışdı. Bütün bu əsrarəngiz olayların səbəbkarı isə yenidən “doğulan” Altun geyimli tigin idi. Almatının 43 km şərqində yerləşən Esik ərazisində 800 hektarlıq bir sahədə 27 böyük və 55 kiçik kurqan mövcuddur. 1963-cü ildə İssıq-göl daşdığı üçün bir çox kurqan dağılaraq torpağa qarışır. 1970-ci ildə bu bölgədə yerləşən bir təpəlikdə qaraj tikintisi üçün buldozerlər gətirilir və qazma işləri gedərkən işçilər yonulmuş qayaya rast gəlirlər. Bununla bağlı Almatı muzey rəhbəri Bekin Nur Muhamməd və Kamal Akşiyev bir heyətlə əraziyə gələrək ilkin bilgilər əldə edirlər. Beləliklə, ilk tədqiqatlar Orta Asiya tarixinin yenidən yazılacağını şərtləndirir. İttifaqa bu barədə məlumatı ilk olaraq “Komsomolskaya pravda” qəzeti verir. Sonralar 1978-ci ildə professor K.Akşiyev Esik tapıntısı barədə Moskvada rus dilində “Qazaxıstan saqalarının sənəti” adlı kitab çap etdirir. Esik kurqanı İssıq məzarlığının güneyində yerləşir. Burada 1970-ci ildə dörd kurqanda qazıntı işlərinə başlanılır. Lakin kurqanların üçü soyğunçular tərəfindən qarət edildiyindən məzarlardan heç nə tapılmır. Fəqət sonuncu kurqan arxeoloqlara bütün bunların təəssüfünü unutdurur, çünki altun tigin onların zəhmətini boşa çıxarmır. İlk tədqiqatçılardan Nur Muhamməd məzarı aşkar etməsini bu cür anladır: “İnşaat əsnasında 6 metr yüksəklikdə, 60 metr genişlikdə iki quyu qazılırdı...Taxtanın üzərində kilim, kilimin üstündə qumaş vardı, onun üzərinə qoymuşlar, başı qərbə, ayağı şərqə dönükdü. İşləri dayandırdılar və tarixçi olduğum üçün mənə xəbər verdilər. Məzara çatdığımda torpağı əllərimlə qazmağa başladım. Öncə taxta parçalarını çıxardım, lakin taxtalar günəşi görüncə əlimdən düşdülər və toza çevrildilər. Bir az daha qazdıqda gözlərim parıltıdan qamaşdı və uzun müddət məzara baxa bilmədim. Yanımdakılar da baxa bilmədi. Gözlərimi ovuşdurduqdan sonra altın geyimi gördüm...Taxta bir tabut içərisində dəfn olunmuşdu. Yanında üzərində yazılar olan çanaq vardı. Əlində də bir üzük vardı. Üzüyü götürüb barmağına taxdım. Cəsədi altın geyim ilə birgə qaldırdıqda, altındakı ağaclar və cəsəd toza çevrildi, sanki günəşi gördükcə yanırdı. Böyük bir həyəcan içərisindəydik...Dürüst hərəkət etdik. Ruslar gəldilər və sümük parçalarını apardılar...” Beləliklə, 6 metr hündürlükdə yerləşən kurqanın içərisində daxili ölçüləri 2.9 x 1.5 metr, xarici ölçüləri 3.3 x 1.9 metr, hündürlüyü isə 1.5 metr olan məzar aşkar edilir. Məzarın içi Tanrı dağlarında yerləşən küknar ağaclarının kötüklərindən hazırlanmışdı. Qalıqlardan anlaşıldığına görə cənazə mərasimi tamamlandıqdan sonra cəsəd yerləşdirilərək üstü qısa kötüklərlə qapadılmış və üzərinə çınqıllı torpaq yığılmışdı. Məzarın qərb divarının dibində ağacdan düzəldilmiş 10 ədəd kiçik masa yerləşirdi. Cəsəd otağın içərisindəki həsirin üzərinə yerləşdirilmişdi. Skeletin uzunluğu 165 sm-ə çatırdı. Tiginin geyimi başlığından corabına qədər, o cümlədən kəməri və qılıncı da saf qızıldan idi. Cəsədin corabı ilə diz sümüyü arasında üçbucaq və dördbucaq şəkilli 4800 parça qızıl vardı. Bu dünyada firon Tutanhamonun qəbrindən tapılan qızılların sayından sonra ikincidir. Döyüşçünün köynəyi əsasən qızıl ox uclarından və qızıldan tökülmüş şir başından ibarətdir. Qızıldan düzəldilmiş boyunbağı üst-üstə dörd dəfə dolanıb. Barmağında iki qızıl üzük vardır ki, bunların birinin üzərində börklü bir kişi motivi işlənib. Bu üzüklər alimlərdə cəsədin xaqan və ya tigin olma ehtimalını yaradır. Tiginin üst geyimi qırmızıya boyanmış dəridən ibarətdir, üzərində yıtıcı heyvan rəsmləri və dördbucaqlı formalı qızıllar yer almaqdadır. Dəridən hazırlanan şalvarının eni 20-25 sm-dir. Uzunluğu bir metrə yaxın olan kəməri dördbucaq formalı 16 parça qızıldan ibarətdir, üzərində 3 böyük yatmış formada təsvir edilmiş keyik və kiçik keyik rəsmləri yerləşir. Ayaqqabısı keçədən düzəldilmiş və üzəri üçbucaq formalı qızıllardan ibarətdir. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|