150
Mövzu 18. Gömrük orqanları sistemində idarəetmənin təşkilati strukturları
18.1. İdarəçilik münasibətlərinin və idarəetmənin təşkilati strukturlarının növləri
Azərbaycan Respublikası gömrük orqanları sisteminin inkişafı idarəçilik problemlərinin həlli ilə sıx
əlaqəlidir, çünki idarəetmə həmişə bu və ya digər təşkilatın ayrı-ayrı həlqələri arasında dəqiq qarşılıqlı
əlaqələrin müəyyənləşdirilməsi, onlar arasında hüquq və vəzifələrin bölgüsü ilə başlanır. Bu məsələlərin
təşkilati rəsmiləşdirilməsi gömrük orqanlarının idarə edilməsinin optimal təşkilati strukturunun işlənib
hazırlanmasını nəzərdə tutur.
İdarəetmənin təşkilati strukturu dedikdə çox vaxt idarəetmənin iyerarxik elementlərinin və bu
elementlərin vahid bir tam kimi inkişafını təmin edən bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqələrinin nizama salınmış toplusu
(məcmusu) başa düşülür.
İdarəetmənin təşkilati strukturları təhlil edilərkən,
bir qayda olaraq, onlarda aşağıdakı elementlər ayrılır:
idarəetmə həlqələri, idarəetmə səviyyələri və qarşılıqlı əlaqələr.
Gömrük orqanları sistemində idarəetmənin həlqələrinə bunlar aiddir:
- Azərbaycan Respublikası DGK (Komitənin 01.01.2009-cu ilə olan mövcud strukturu 1 saylı
əlavədə verilmişdir);
- DGK-nın idarələri və müstəqil şöbələri;
- gömrükxanalar;
- gömrükxanaların şöbələri;
- gömrük postları və müvafiq professional və ya idarəçilik funksiyalarını icra edən ayrı-ayrı
mütəxəssislər.
İdarəetmənin bu həlqələri idarəetmə iyerarxiyasının müvafiq səviyyələrində yerləşir. İdarəetmənin
səviyyələri dedikdə təşkilatın iderəetmə sistemində müəyyən pillə tutan idarəetmə həlqələrinin məcmusu başa
düşülür.
Gömrük orqanlarının vahid sistemində idarəetmə strukturu üç səviyyədən ibarətdir:
1. Azərbaycan Respublikası Dövlət Gömrük Komitəsi;
2. gömrükxanalar;
3. gömrük postları.
XX əsrin son onilliyində və XXI əsrin əvvəllərində informasiya və kommunikasiya texnologiyaları
cəmiyyətin inkişafına təsir göstərən əsas amillərdən birinə çevrilmişdir. İnformasiya və kommunikasiya
texnologiyalarının dövlət strukturlarını və vətəndaş cəmiyyəti institutlarını, iqtisadi və sosial sahələri əhatə
etməsini nəzərə alaraq Dövlət Gömrük Komitəsi bu sahədə əldə olunmuş nəticələri inkişaf etdirmək və gömrük
işinin təşkilində informasiya texnologiyalarının geniş tətbiqini təmin etmək əzmindədir.
21 oktyabr 2005-ci il tarixində Azərbaycan Respublikası Prezidenti
tərəfindən təsdiq olunmuş
"Azərbaycan Respublikası rabitə və informasiya texnologiyalarının inkişafı üzrə Dövlət proqramına
(Elektron Azərbaycan)" və
“Azərbaycan Respublikasının İnkişafı Naminə İnformasiya və
Kommunikasiya Texnologiyaları üzrə Milli Strategiyaya” müvafiq olaraq Dövlət Gömrük Komitəsində
Azərbaycan Respublikası gömrük xidmətinin vahid avtomatlaşdırılmış informasiya sisteminin yaradılması
haqqında Fəaliyyət Proqramına uyğun olaraq müvafiq işlər aparılır və bu sahədə müxtəlif nailiyyətlər əldə
olunmuşdur.
Gömrük orqanlarının vahid qlobal korporativ şəbəkəsinin genişləndirilməsi və inkişaf etdirilməsi,
gömrük rəsmiləşdirməsi və nəzarətinin avtomatlaşdırılmış sisteminin sənaye istismarının
təmin edilməsi, müasir
texniki qurğuların tətbiqi ilə gömrük sərhədini keçən mal və nəqliyyat vasitələrinə nəzarət avtomatlaşdırılmış
sisteminin yaradılması, gömrük anbarlarında və terminallarında malların uçotu, saxlanması və hərəkəti
prosesinin avtomatlaşdırılması, gömrük orqanları tərəfindən müəyyən olunmuş hüquqpozmaların uçotu və
nəzarətinin avtomatlaşdırılmış sisteminin tətbiqi və İstifadədə olan informasiya-texniki və proqram təminatı
vasitələrinin yeniləşdirilməsi(modernləşdirilməsi) məsələləri mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Dövlət Gömrük Komitəsinin qlobal korporativ şəbəkəsi hazırda Xəzər Dənizində Azərbaycan
Respublikasının Mənafeyini Mühafizə idarəsi istisna olmaqla bütün gömrük orqanlarını əhatə edir. Şəbəkə öz
quruluşuna görə dörd əsas hissədən ibarətdir:
1) Peyk vasitəsi ilə təşkil olunmuş şəbəkə;
2) Aztelekom istehsalat birliyindən icarəyə götürülmüş optik lifli rabitəsi əsasında təşkil olunmuş
şəbəkə;
3) Xüsusi tezliklə işləyən radioantennalarla qurulmuş şəbəkə;
4) İSDN tipli şəbəkə.
Azərbaycan Respublikasının gömrük orqanlarında fəaliyyətdə olan qlobal korporativ şəbəkənin
funksional sxemi aşağıakı kimidir (Sxem 1):
151
SXEM 1. Azərbaycan Respublikasının gömrük orqanlarında fəaliyyətdə olan qlobal korporativ
şəbəkənin funksional sxemi
Qlobal korporativ şəbəkə Azərbaycan Respublikasının bütün gömrük orqanları arasında informasiya
mübadiləsinin aparılmasını və Dövlət Gömrük Komitəsinin vasitəsiçiliyi ilə hər bir gömrük orqanının internetə
çıxışını təmin edir.
Rəsmiləşdirmə prosesinin sürətini və keyfiyyətini artırmaq və yük
gömrük bəyannamələrində olan
məlumatlara proqram təminatı vasitəsilə elektron nəzarətin aparılması məqsədilə "Gömrük rəsmiləşdirilməsi və
nəzarətinin avtomatlaşdırılmış sistemi (GRNAS)" yaradılmışdır.
"Gömrük rəsmiləşdirilməsi və nəzarətinin avtomatlaşdırılmış sistemi" proqram kompleksi yük gömrük
bəyannamələrinin(YGB) gömrük rəsmiləşdirilməsi prosesinin maksimum dərəcədə avtomatlaşdırılması üçün
nəzərdə tutulmuşdur. Avtomatlaşdırma prosesi iki mərhələdən ibarətdir:
- YGB-lərin elektron surətinin yaradılması;
- YGB-də olan məlumatlara nəzarətin keçirilməsi.
Nəzarətin birinci mərhələsi format-məntiqi yoxlama adlanır və tam şəkildə proqram təminatının
köməyilə aparılır, gömrük brokeri və lokal şəbəkənin adminstratoru tərəfindən həyata keçirilir. Format-məntiqi
yoxlama nəticəsində YGB-də istifadə olunan bütün kodlar yoxlanılır. YGB-nin yük
və maliyyə aspektləri
ekspert səviyyəsində yoxlanılır. Gömrük rəsmiləşdirilməsi və nəzarətinin avtomatlaşdırılmış sisteminin
funksional sxemi aşağıdakı kimidir (Sxem 2):.
