rətdir. Həddi yol verilə bilən normativlər ekologiya və iqtisadiyyat
arasındakı güzəştlərdən ibarətdir. Ekoloji normativlərin əsasını təbii
tarazlıq texnoloji nizamlamaya, insan və ətraf mühit
münasibətlərinə dair elmi təhlillər təşkil edir.
Tullantılara dair müvəqqəti razılaşdırılmış göstəricilər
iqtisadiyyatın (müəssisənin, təbiətdən istifadə subyektlərinin)
texnoloji imkanlarına əsaslanır və insana, təbii şəraitə normativ
təsirə nə dərəcədə əməl etdiyini göstərir. Elmi-texniki göstəricilər
bütün parametrlər üzrə insana və ətraf mühitə təsirin həddinə necə
riayət edilməsinə nəzarəti xarakterizə edir. Müvəqqəti
razılaşdırılmış göstəricilər əsasında ətraf mühiti çirk- ləndirmə
limitləri təyin edilir.
Tibbi- ekoloji normativlər isə insan sağlamlığına təhlükə
təsirinin astanasım (sərhədini) səciyyələndirir. Tibbi göstəricilər iki
növə bölünürlər: 1) Sanitar-gigiyenik normativlər zərərli
maddələrin hədd qəlizliyi (qatılıq həddi), radiasiya təsirinin yol
verilən həddi; 2) Ekoloji normativlər - tikinti normaları, qaydaları
və s. Həmin normalara nəzarət məntəqə və stansiya sistemləri ilə
həyata keçirilir. Bu göstəricilər çirklənmə mənbələrini
səciyyələndirirlər. Çirkləndirici maddənin elə qatdıq həddi yol
verilə
bilən hesab edilir ki, o insamn sağlamlığına birbaşa və dolayı
təsir etmir, onun iş qabiliyyətini aşağı salmır, ümumi
əhval-ruhiyyəsinə pis təsir göstərmir.
Hər bir çirkləndirici maddə üçün iki normativ-
maksimal-birdəfəlik (15-20 dəqiqə) və orta gündəlik qatdıq həddi
vardır. Havada eyni zamanda bir neçə zərərli
maddə olarsa və onlar
qarşılıqlı əlaqədə iştirak edərsə, aşağıdakı effektlərə malik ola
bilərlər: neytrallaşdırma, toplanma və si- nergetik. Zərərli
maddələrin toplu qatdığı aşağıdakı şərti ödəməlidir:
Z, Z,
__L_ + ------ ^ +
mq/l);
HYQ, HYQ,
HYQ„
Burada Z-zərərli maddənin faktiki qatdığı (mq/m-\
HYQ- Həddi yol verilən qatdıq (mq/m^ mq/l).
72
Sinergetik effekt o vaxt müşahidə edilir ki, iki nisbətən az
təhlükəli maddə birləşərək yüksək toksiklik dərəcəsi olan maddə
yaradırlar.
Toksiklik dərəcəsinə görə zərərli maddələr 4 sinfə
bölünürlər: I - fövqəladə təhlükəli; Il-yüksək təhlükəli; III-
mülayim təhlükəli; IV- az təhlükəli.
Təbii resursların istifadəsi (götürülməsi) normativləri də
mövcuddur. Bu normativlər müəyyən müddət üçün təyin edilirlər.
Eyni zamanda, ətraf mühitə yük normalarının həddi də müəyyən
edilə bilər. Bu normativlik xüsusən ərazi-sənaye komplekslərinin
formalaşdırılmasında, sənayenin, kənd təsərrüfatının inkişafında,
şəhərlərin tikintisində çox vacibdir. Bu zaman təbii mühitin
özünübərpa meyarlarını aşmağa yol verilmir. Həm də müəssisələr
ətrafında sanitar- mühafizə zonalarının müəyyən edilmə
normativləri də vardır. Bu zonaların ölçüləri onların
müəssisələrinin sanitar təsnifatına (I-IV) müvafiq olur. Məhsul və
xidmətlərin ətraf mühitin təhlükəsizliyinə, insanların həyatına və
sağlamlığına təsiri dövlət standartları ilə müəyyən edilir, bu zaman
ekoloji sertifikatlar, habelə məhsulun nişanlanması (markirovkası)
tətbiq edilir.
5.2.
Ekoloji-iqtisadi təhlil: məzmunu, məqsədi və vəzifələri
Təbiətdən
istifadənin
təsərrüfat
mexanizminin
formalaşması və təkmilləşdirilməsi iqtisadiyyat və ətraf mühitin
qarşılıqlı əlaqəsində mövcud şəraiti qiymətləndirmədən, həmçinin
ekoloji-iqtisadi inkişafın gələcəyini müxtəlif səviyyələrdə təsəvvür
etmədən mümkün deyildir.
Ekoloji sferada proqnozlaşdırma (bilim) və planlaşdırma
cəmiyyət və təbiətin qarşılıqlı əlaqəsinin həmahəngliyi- nin təmin
edilməsində ən əsas istiqamətlərdən biridir. İnkişaf etmiş ölkələrin
təcrübəsi göstərir ki, ekoloji böhranlann dəf edilməsində, ətraf
mühitin qorunub saxlanmasmda, həm milli miqyaslarda, həm də
regional səviyyədə əsas həll edilən vəziyyəti məhz milli fəaliyyət
proqramları oynayır.
73