Dərslik II hiSSƏ 2
Yüklə 389,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
32 Belə əlverişli şəraitdən istifadə edən Hacı Çələbi məlik Nəcəfin iqamətgahına hücum edərək onu öldürtdü və şahın adamlarını Şəkidən qovaraq, 1743-cü ildə Şəki vilayətini müstəqil xanlıq, özünü isə xan elan etdi. Nadir şah Osmanlı sərhədlərindəki müvəqqəti sakitlikdən istifadə edərək şəkillərlə hesablaşmaq qərarına gəldi. Hacı Çələbi isə uzunmüddətli ərzaq və sursat tədarükü görüb, əhalini Şəki yaxınlığında yerləşən “Gələsən-Görəsən” qalasına köçürtdü. 1744-cü il noyabrın 29-da Nadir şahın qoşunu “Gələsən-Görəsən” qalasına hücum etdi və ciddi müqavimətə rast gələrək, Bərdəyə çəkildi. Osmanlı dövləti ilə münasibətlər yenidən gərginləşdiyindən şah 1745-ci ilin ortalarında geri qayıtdı. “Gələsən- Görəsən” qalası beş ay mühasirədə qaldığından 1746-cı ildə qalada ərzaq ehtiyyatı tükəndiyi üçün Hacı Çələbi vəkil vəzifəsində qalmaqla Nadir şaha güzəşdə gedib, onun hakimiyyətini tanımağa məcbur oldu. Nadir şahın da, öz növbəsində, Şəki və Şirvanda geniş nüfuza malik olan Hacı Çələbidən istifadə etmək niyyəti var idi. Şirvan və Şəki üsyanlarından sonra Azərbaycanda xalqın vəziyyəti daha da pisləşdi. Buna baxmayaraq, Nadir şah yeni vergi fərmanları verirdi. Nəticədə, xalq 1747-ci ilin əvvəllərində yenidən şah zülmünə qarşı silaha əl atmalı oldu. Belə bir tarixi şəraitdə Hacı Çələbi şah əleyhinə hərəkatin təşkilatçısı kimi özünü yenidən – ikinci dəfə Şəki xanlığının hakimi elan etdi (1747). Nadir şaha qarşı baş vermiş üsyanların səciyyəvi cəhətləri XVIII əsrin 30-40-cı illərində Nadir şaha qarşı baş vermiş üsyanların səciyyəvi cəhətləri bunlar idi: • Üsyanların çoxu eyni vaxtda başlamışdı. • Üsyanlarınn əksəriyyətinin kortəbiiliyi xarakter daşıyırdı. • Üsyançıların aydın məqsədi yox idi. • Daxili ziddiyətlər üsyanların taleyini əvvəlcədən həll edirdi. • Üsyançılar öz məqsədlərinə nail ola bilmədilər. Bununla belə, həmin üsyanların böyük tarixi əhəmiyyəti var idi. Belə ki, üsyanlar Azərbaycan və əsarətə alınmış digər ölkələrdə azadlıq hrəkatının genişlənməsi üçün əlverişli şərait yaratdı. XVIII əsrin 30-40-cı illərində Azərbaycanda Nadir şah əleyhinə üsyanların baş verdiyi ərazilər Nadir şah imperiyasının süqutu 1747-ci il iyunun 19-da sui-qəsd nəticəsində Nadir şahın öldürüldü. Nadir şahın ölümündən sonra onun yaratdığı imperiyanı qoruyub saxlamaq mümkün olmadı. Nadir şahın öldürülməsinin aşağıdakı nəticələri oldu: Əfşar imperiya süqut etdi və İranı yenidən ara müharibələri bürüdü. Azərbaycan ərazisi xanlıq, sultanlıq və məlikliklərə parçalandı. Nadir şah dövlətinin süqutunun səbəbləri bunlar idi: • Aramsız müharibələr və qtisadi vəziyyətin ağırlığı. • Sosial qruplar arasındakı ziddiyyətlər. QEYD: Nadir ölən zaman İranda Nadirin ölümünün baiskarı –qardaşı oğlu Əliqulu xan Adil şah adıyla hakimiyyəti ələ aldı. Digər tərəfdən İranda özünü yalandan səfəvi xanədanı adlandıran Sam Mirzələr meydana gəldi. 1748-ci ildə Adil şahın qardaşı İbrahim xan onu dövlət çevrilişi ilə taxtdan salıb hakimiyyətə gəldi. Nadirin əmisi oğlu Əmiraslan xan III Sam Mirzəni məğlub edib ali hakimiyyət uğrunda mübarizəyə başladı. İbrahim xan Əmiraslan xanla hakimiyyət mübarizəsində qalib gəlib 10 ay hakimiyyətdə olsada Nadirin nəvəsi Şahrux xan tərəfindən taxrdan salındı. Lakin Şahruxun hakimiyyəti 1 ay davam etdi. Bundan sonra xanlar məmləkətlərinə çəxilərək öz xanlıqlarını yaratdılar. Üsyanlar Car üsyanı (1737 ) Şirvan üsyanı (1743-1744) Şəki üsyanı (1743-1744 ) Astara və Biləcik üsyanı (1734) Xoy və Salmas üsyanı ( 1743-1744) Təbriz və Ərdəbil üsyanı (1743) 33 Nadir şah dövlətinin süqutunun səbəbləri XVII əsrin ikinci yarısı – XVIII əsrin birinci yarısında Azərbaycan mədəniyyəti Məktəb və mədrəsə XVII əsrin ikinci yarısı - XVIII əsrin birinci yarısında Azərbaycanda maarifin özünəməxsus səciyyəvi xüsusiyyətləri var idi: • Maarifi əsasən din xadimləri idarə edirdilər. • Uşaqlar məscidlərin nəzdində və şəxsi evlərdə təşkil edilmiş məktəblərdə 10 yaşından başlayaraq oxuyurdular. • Təhsilin davam etdirliməsi ailənin maddi imkanından asılı idi. • Uşaqlar ibtidai təhsili məktəbdə, orta təhsili isə mədrəsədə alırdı. • Məktəb və mədrəsələrdə tələbəyə ali təhsili-mədrəsəni qurtarmaq barədə şəhadətnamə verilirdi. • Əhalinin aşağı və orta təbəqəsinin uşaqları ümumi məktəbə gedir, feodalların uşaqları isə aşağı təbəqənin uşaqları ilə təmasda olmamaq üçün “sare-xane”-də təhsil alırdılar. • Mollaxanada nizam-intizamı qorumaq, təhsilin və təlimin gedişinə nəzarət etmək üçün axund, molla tərəfindən şagirdlər içərisindən özlərinə köməkçi xəlfə təyin edirdi. • Mədərəsələrdə dövrün tanınmış alimləri dərs deyirdi (məsələn, görkəmli alim Mir Əliənnəqi Ərdəbildə dərs deyirdi). • Təlim və təhsildə islam dininin mükəmməl öyrənilməsinə xüsusi yer verilirdi. • Quranın üzünə oxunması və öyrənilməsi hamı üçün məcburi idi. • Məktəblərdə şagirdləri tənbeh etmək üçün bədən cəzası vermək geniş tətbiq olunurdu. • Tələbələr hücrələrdə yaşayırdılar (Şamaxıda Şah Səfi tərəfindən belə hücrələr tikilmişdir). • Təhsil əsasən şəhər əhalisi içərisində yayılırdı, kənd əhalisinin çoxu isə savadzsız idi. • Dövlət aparatı və divan üçün kadrlar, adətən şəhərdə varlı ailələrin uşaqlarından hazırlanırdı. Bir və ya bir neçə kəndin mollası yaxud axundu olurdu. Feodalların himayəsində olan kənd mollasının səlahiyyətlərinə dini və hüquq qaydalarını əhali arasında yaymaq, dini mərasimlərin keçirilməsinə nəzarət etmək, nigah və boşanmaların hesabatını aparmaq, dəfn mərasimləri vaxtı dualar oxumaq daxil idi. Elm XVII əsrin ikinci yarısı- XVIII əsrin birinci yarısında Azərbaycanda elmin inkişafında müəyyən calanma yaranmışdı. Azərbaycanda dövrün fəlsəfi fikrin görkəmli nümayəndələri aşağıdakı alimlər idi: • Mirzə Məhəmməd Şirvani – fəlsəfə sahəsində məşhurlaşmış, fəlsəfə, astronomiya və riyaziyyata dair əsərlər yazmış, ömrünün çoxunu Nəcəfdə (İraqda) və İsfahanda keçirmişdi. • Yusif Qarabaği - əsərləri məntiq, hüquq və astronomiya problerinə həsr edilmişdi. Onun “Bölünməz hissəciyin izahına dair” “Gizli olan haqqında traktat” və.b əsərlərində idrak nəzəriyyəsi mühüm yer tutur. XVII əsrin ikinci yarısının tarixçisi Məhəmməd Tahir Vahid idi. 1645-ci ildə o, II Şah Abbasın baş tarixçisi təyin edilmiş, sonralar isə saray vəziri olmuşdur. Onun ən məhşur əsəri “Tarixi-vahid” (“Abbasnamə”) idi. Kitabxanaçılıq və xəttatlıq Bu dövrdə Azərbaycanda kitabxanaya xüsusi maraq vardı. Hər bir imkanlı və mədəni adam şəxsi kitabxanasında olan kitabların sayı və mövzusunun genişliyi ilə fəxr edirdi. I Şah İsmayıldan başlayaraq, Səfəvi şahları və qızılbaş əyanları elm və İqtisadi vəziyyətin ağırlığı Aramsız müharibələr Sosial qruplar arasında ziddiyyətlər Məhəmməd Tahir Vahid İsgəndər bəy Münşi Oruc Bəy Bayat Səfəvi dövrünün tarixçiləri Yüklə 389,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|