Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ci IL tarixi saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir

7 yaşa qədər uşaqlar ailədə tərbiyə alırdılar. 

7  yaşdan  18  yaşa  qədər  dövlət  tərbiyə  müəssisələrində  xüsusi  pedanomların  (nəzarətçi)  rəhbərliyi 

altında tərbiyə alırdılar. 

18-20 yaşlarında xüsusi efeb qruplarında hərbi hazırlıq keçirdilər. 

20 yaşdan 30 yaşına qədər isə tam hüquqlu legion olurdular. 

Spartada tez-tez  qul  üsyanları  və      qonşu dövlətlərin   basqını  baş  verdiyi  üçün qızlara  da  hərbi  təlim 

verilirdi. 

Afina tərbiyə sistemi. 

Afina  da  Sparta  kimi  əkinçiliklə  məşğul  olurdular.  Lakin  burada  həm  də  sənətkarlıq  və  ticarət  də 

inkişaf etmişdi. Afinada həmçinin fəlsəfə, ədəbiyyat, incəsənət, heykəltaraşlıq, riyaziyyat, tarix və s. elmlər 

yüksək şəktldə inkişaf etmişdir. Afinada 7 yaşa qədər uşaqlar ailədə tərbiyə alırdılar. 

7  yaşdan  13-14  yaşa  qədər  qrammatika  və  kifara  (musiqi  )  məktəblərində  təhsil  alırdılar.  Bu 

məktəblərdə  uşaqlar  oxu,  yazı,  riyaziyyat  və  musiqi  öyrənirdilər.  Təhsil  ya  ardıcıl  və  ya  parallel  şəkildə 

aparılırdı. Təhsil pullu idi. Məktəbdə uşaqlara didaskal-müəllimlər dərs deyirdilər. Pedaqogikanın didaktika  

bölməsinin mənası da buradan götürülmüşdür. Uşaqları məktəbə aparan qullar pedaqoq adlanırdı. 

13-14  yaşdan  sonra  uşaqlar  iki  illik  palestra  (idman)  məktəblərində  idmanın  beş  növü  üzrə,  qaçmaq, 

hoppanmaq, güləşməq, ox atmaq, üzmək, hazırlıq keçirdilər. Gənclərin əksəriyyəti üçün təhsil bu səviyyədə 

bitirdi.  Dövlətli  gənclər  isə  dövlətin  idarə  olunmasında  iştirak  etmək  üçün  xüsusi  gimnaziyalarda  fəlsəfə, 

ədəbiyyat və siyasət öyrənirdilər.  

18-20  yaşlarda  gənclər  Spartada  olduğu  kimi  Afinada  da  xüsusi  efeb  qruplarında  hərbi  hazırlıq 

keçirdilər.  20-30  yaşlarında  tam  hüquqlu  leqion  olurdular.  Afinada  təhsil  pullu  xüsusi  məktəblərdə 

aparılırdı. Ona görə də sistemli təlim müəssisələrində ancaq varlı uşaqları təhsil ala bilərdilər. Qul uşağları 

isə  təlimi  ancaq  öz  valideynlərindən  ala  bilərdilər.  Əgər  valideyn  qul  öz  peşəsini  övladına  öyrətməsə  o, 

gələcəkdə övlad qayğısından məhrum edilirdi. Afinada qızlara hərbi təlim verilmirdi. 

Qədim Yunanıstanda müxtəlif tip məktəblər və nəzəriyyəçilər mövcud idi.  Öz  pedaqoji nəzəriyyələri 

və görüşlərinə görə Platon xüsusilə fərqlənirdi. 

Platonun pedaqoji görüşləri. 

Platon obyektiv idealist fəlsəfi nəzəriyyənin banisidir. O, aləmi iki yerə: keçici hadisələr (bu dünya), 

əbədi  ideyalar  (axirət)  dünyalarına  bölürdü.  Platona  görə  çoxlu  ideyalar  mövcuddur.  Bunların  ən  alisi 

Allahdır. Onun fikrincə insan anadan olarkən onun ruhu ruhlar aləmindən ayrılıb, bədəni ilə birləşir, ölərkən 

isə ruh bədəndən ayrılıb, ruhlar aləmi ilə birləşir. O, ruhu üç yerə  – ağıl, iradə, hiss bölürdü. Buna uyğun 

olaraq da insanlar üçün üç əxlaqi keyfiyyət müəyyən etmişdir: müdriklik, mərdlik və mötədillik. Bu əxlaqi 

keyfiyyətlərə  uyğun  olaraq  da  insanları  üç  qrupa  bölürdü  –  sərkərdələr,  filosoflar,  əkincilər.  Filosoflar, 

ölkəni  idarə  etməlidilər  sərkərdələr  ölkəni  müdafiə  etməlidirlər,  əkincilər  ölkəni  maddi  nemətlə  təmin 

etməlidirlər. O, tərbiyə işinə ciddi yanaşır, onu dövlət işi hesab edir, dövlətin gələcəyinin, müəyyən mənada, 

ondan asılı olduğunu qeyd edirdi. O, aşağıdakı tərbiyə sistemini müəyyən etmişdir: 

3-6 yaşlı uşaqlar xüsusi dövlət meydan çalalarında oyunlarla tərbiyə almalıdırlar. 

7-12 yaşlarında dövlət məktəblərində oxu, yazı, hesab, musiqi və s. öyrənməlidirlər. 

12-16 yaşlarında polestra məktəblərində fiziki hazırlıq keçməlidirlər. 

16-18  yaşlarında  əməli  əhəmiyyət  kəsb  edən  elmlər  (riyaziyyat,  həndəsə,  astronomiya  və  s.) 

öyrənməlidilər. 

18-20 yaşlarında efeb qruplarında hərbi və mülkü təcrübə keçməlidərlər. 

20-30 yaşa qədər isə hərbi xidmətə getməli, legion olmalıdılar. 

Əqli  qabiliyyətləri  yüksək  inkişaf  etmiş  gənclər  isə  hərbi  xidmətə  deyil  təhsilin  üçüncü  səviyyəsinə 

keçməlidirlər. Yəni 20 yaşdan 30 yaşa qədər təhsil almalıdırlar. Xüsusi istedada malik olanlar  isə yenidən 5 

il oxuduqdan sonra dövlət işində çalışa bilərdilər. Həmin adamlar 50 yaşdan sonra dövlət işindən çıxıb elmi-

tədqiqat işi ilə məşğul olmalıdırlar.  

Platon qızların hərbi təliminə yüksək qiymət verirdi. O, qullara münasibətində mürtəce mövqe tutaraq 

onları «danışan alətlər» hesab edirdi. 

Aristotelin pedaqoji görüşləri. 

Aristotel (Ərəstu) də öz tərbiyə münasibətləri ilə xüsusi yer tuturdu.  O, öz müəllimi Platondan fərqli 

olaraq ruhu və bədəni qarşılıqlı vəhdətdə olan maddə və forma hesab etmişdir. 

O, ruhları üç qrupa ayırmışdır: 

1.

 

Bitki ruhu (bu qidalanma və artma ilə səciyələnmir). 

2.

 

Heyvan ruhu (bu hiss və arzuya malik olması ilə fərqlənir) 

3.

 

İnsan ruhu (bu bilik və təfəkkürlə səciyyələnmir) 

Pedaqogika tarixində ilk dəfə olaraq Aristotel inkişafı dövrlərə bölmüşdür: 

---

1.

 

Bitki dövrü – 7yaşa qədər olan dövr. 

2.

 

Heyvani dövr – 7-14 yaşa qədər dövr. 

3.

 

İnsani dövr – 14-21 yaş dövrləri 

7 yaşa qədər uşaqların fiziki inkişafı qayğısına qalmaq. Onların düzgün, sağlam böyüməsi üçün xüsusi 

qayğı göstərməyi lazım bilirdi. 

Heyvani dövrdə uşaqlarda iradi, hissi və əxlaqi keyfiyyətlər formalaşdırmağı zəruri hesab edirdi.  

14-21 yaşları isə əqli təhsilin ən səmərəli dövrü hesab edirdi. 

O,  insanların  əxlaqi  keyfiyyətlərində  üç  cəhəti  irəli  sürmüşdü:  çatışmazlıq,  artıqlıq,  orta  hədd 

(mötədillik). 

Orta həddi bütün insanlar üçün kafi hədd hesab etmişdir. 

Qədim  dövrdə  Azərbaycanda  elm,  maarif,  mədəniyyət,  fəlsəfə,  riyaziyyat,  astronomiya  və  s.  inkişaf 

etmişdir. Azərbaycan ərazisində qədim dövrlərdə Aratta, Lullubu, Kuti, Manna kimi dövlətlər mövcud idi. 

Bu  dövlətlərdə  incəsənət,  naxışlıq,  memarlıq,  maldarlıq,  atçılıq,  fəlsəfə,  riyaziyyat  və  s.  inkişaf  etmişdir. 

Oxu və yazı, heroqlif işarələrlə aparılırdı. Əhali türk dilində danışır, oxuyur və yazırdı. 

Qədim  dövrdə  Zərdüştün  «Avesta»  əsəri  xüsusilə  fərqlənirdi.  Burada  düzlük,  doğruçuluq,  paxıllığa 

qarşı barışmazlıq, zahiri və daxili paklıq, xeyirxah işlər görmək, kimsəsizlərə, yetimlərə həyan olmaq, qayğı 

göstərmək mühüm və zəruri əxlaqi keyfiyyət sayılırdı. Bu əsərdə göstərilirdi ki, mövcud olanın əxlaqı təmiz 

olmalıdır. «Avesta»da deyilirdi ki, «tərbiyə həyatın ən zəruri sütunu hesab edilməlidir. Hər kəsi elə tərbiyə 

etmək lazımdır ki, o, oxumağı, yazmağı bacarmaqla yüksək pilləyə qalxa bilsin». 

Burada tərbiyə dedikdə mənəvi, fəziki tərbiyə, oxu və yazı nəzərdə tutulurdu. 

Qədim Romada tərbiyə. 

Qədim  Romada  tərbiyənin  məqsədi  bacarıqlı əkinçi, qüvvətli  döyüşcü, dindar şəxs tərbiyə  etməkdən 

ibarət  idi.  Burada  aşağı  ibtidai  və  yuxarı  dərəcədə  qrammatik  məktəblər  mövcud  idi.  İbtidai  məktəblərdə 

cəmiyyətin imtiyazsız təbəqələri təhsil alırdı. 

Roma  respublikasının  son  dövründə  ritorik  məktəblər  meydana  çıxdı.  Bu  məktəblərdə  təhsil  haqqı 

yüksək  olduğundan  ancaq  yuxarı  təbəqənin  uşaqları  fəlsəfə,  huquq,  yunan  dili,  riyaziyyat,  musiqi  və  s. 

elmləri öyrənirdi. 

Mark  Fabiy  Kvintilian  Roma  pedaqoqlarının  ən  görkəmli  nümayəndələrindən  biri  idi  (42-118). 

«Natiqlik tərbiyəsi haqqında» ki 12 cildlik əsərində o, pedaqogika tarixində ilk dəfə məktəb təcrübəsini əks 

etdirdi. Kütlük və istedadsızlığı o, insanlar üçün müstəsna hal hesab edirdi və onların istedadına inanırdı. 

Uşaqların  istedadına  yüksək  qiymət  verirdi.  Onun  fikrincə  müəllimlər  yüksək  təhsilli,  təmkinli,  əxlaqca 

nümunəvi  olmalı,  uşaqları  sevməli,  onları  dərindən  öyrənməli,  rəğbətləndirməyi  və  cəzalandırmağı 

bacarmalıdır. Riyaziyyatı təfəkkür tərbiyəsinin mühüm vasitəsi hesab edirdi. O, musiqi təhsilinə də yüksək 

qiymət verirdi. 

Feodalizm dövründə məktəb və maarif. 

Feodalizm dövründə cəmiyyət üç  zümrəyə bölünürdü: dünya feodalları, ruhanilər və kəndlilər.  VII –

VIII  əsrlərdə  müsəlmanlıq  qələbə  çalmış,  Asiya,  Affrika  və  Avropanın  bir  çox  ölkələrində  yayılmışdır. 

Şərqdə  elm  –  mədəniyyət  inkişaf  edirdi.  IX  əsrdə  özbək  alimi  Mahmud  Əl-Xorəzmi,  XI-XIII  əsrlərdə 

Azərbaycanda  Xəqani  Şirvani,  Bəhmənyar,  Mahmud  Naxçıvani,  Nizami  Gəncəvi,  Nəsirəddin  Tusi  və  s. 

riyaziyyat, fəlsəfə, ədəbiyyat, astranomiya, triqonometriya, həndəsə və digər sahələrdə böyük  elmi kəşflər 

etdilər. 

Xəqani  Şirvani elm  adamlarına,  elmi  fəaliyyətə  yüksək  qiymət  vermişdir.  Sadəlik,  təvazökarlıq  kimi 

əxlaqi  keyfiyyətləri  yüksək  qiymətləndirmişdir.  Savadsızlıq  və  nadanlığa  qarşı  çıxırdı. Xəqani  müəllimlik 

fəaliyyətinə, öyrənən hər kəsin zəhmətinə hörmətlə yanaşırdı.  

Nizami Gəncəvi (İlyas Yusif oğlu) Orta əsrlərin ən görkəmli şəxsiyyəti olmuşdur. O, dövrünün bütün 

mövcud  elmlərindən  xəbərdar  olmuşudur.  Nizami  Gəncəvi  elmə,  maarifə,  biliklərə  yiyələnməyə  yüksək 

qiymət  verirdi.  O,  göstərirdi  ki,  elm  ictimai-faydalı  xarakter  daşımalı,  millətinə,  ölksinə,  xalqına  xidmət 

etməlidir. O, xalqı biliklərə yiyələnməyə, hüquqlarını dərk etməyə,  mübarizliyə, haqsızlığa, xürafata qarşı 

durmağa  çağırırdı.  O,  təlimə,  onun  tərbiyələndirici  xarakterinə,  onun  insanı    maddi  və  mənəvi  cəhətdən 

yüksəltməsinə böyük əhəmiyyət verirdi. Nizamiyə görə təlimə kiçik yaşlarından başlanılmalı və bu onların 

ömrünün sonuna qədər davam etməlidir.  

O, qızların da təhsil almasını zəruri hesab edirdi. Nizami təlimin məzmununa da toxunmuşdur. Qeyd 

etmişdir  ki,  məsciddən  kanar  məktəblərdə  oxu,  yazı,  ərəb,  fars,  yunan  dilləri,  riyaziyyat,  astronomiya, 

coğrafiya, poetika və digər təbiət elmləri tədris edilməlidir. Nizaminin XII əsrdə maarif haqqında söylədiyi 

fikirlər XVI əsr humanistlərinin, XVIII əsr Avropa maarifçilərinin ideyaları ilə eyni səslənirdi. 

Nizami əsərlərində əxlaq tərbiyəsinə də toxunmuşdur. O, zülmə, ədalətsizliyə, işgəncəyə, pozğunluğa 

qarşı  nifrət,  barışmazlıq  təbliğ  edirdi.  Acgözlüyü,  tamahkarlığı  pisləyir,  insanları  öz  ehtirasının  qulu 

---