Dərs vəsaiti Bakı 2010 q a f q a z ü n I v e r s I t e s I

Fərhad Mehdiyev

8

vəzifəli şəxslərə də şamil olunmalıdır.

2. Məhkəmə və inzibati orqanlar

Məhkəmə və inzibati orqanları bir birindən ayırmaq hər hansı çətinlik yaratmır.

Konstitusiyanın  125-ci  maddəsinə  görə,  məhkəmə  səlahiyyətini  müstəqil

məhkəmələr  həyata  keçirir.  Belə  olan  halda,  məhkəmə  hakimiyyəti  orqanları

qanunvericilik  orqanından  fərqli  olaraq  bir  orqandan ibarət  deyil,  orqanlar

toplusudur.  Orqanlar  toplusu  olaraq  məhkəmə  hakimiyyətinin özəlliyi odur  ki,  o

müstəqil  məhkəmələrdən  ibarətdir.  Müstəqil  məhkəmələrin  nə  mənaya  gəldiyini

Konstitusiya  göstərib.  Konstitusiyanın  127 -ci  maddəsinə  əsasən  deyə  bilərik  ki,

müstəqillik - vəzifələrini yerinə yetirərkən məhkəmələrə (hakimlərə) heç bir orqan

və ya şəxsin təsir göstərməməsini və bu imkanın olmamasını ifadə edir. Məhkəmə

qərarlarının  icrası  qanunvericilik  və  icra  orqanları  üçün  məcburidir;  məhkəmə

qərarlarını b u orqanlar dəyişdirə bilməz və onların icrası gecikdirilməməlidir.

İndi  isə,  inzibati  mübahisələrin  hansı  məhkəmələrin  yurisdiksiyasına  aid  ola

biləcəyi  məsələsinə  toxunaq.  Əlbətdə  ki  bu  məsələ  hər  ölkənin  daxili

qanunvericilyi  ilə  tənzimlənir.  Bununla  belə,  inzibati  mübahisələrə  ümumiyyətlə

aşağıda  göstərilən  üç  növ  məhkəmələrdə  baxıla  bilər –  1-)  ümumi  yurisdiksiyalı

məhkəmələrdə,  2-)  inzibati  məhkəmələrdə,  mübahisələrin  bir  qismi  3-)

ixtisaslaşdırılmış  (vergi  kimi)  məhkəmələrdə,  4-)  Konstitusiya  Məhkəməsində

baxıla bilər.

a) Ümumi məhkəmələr

Ümumi  məhkəmələr şəxslər  arasında  xüsusi  hüquq  mübahisələrinə  (mülki)

12

və  cinayət  işlərinə  baxan  məhkəmələrdir.  Müqayisəli  hüquqda  onlara  bəzən

ədliyyə  məhkəmələri deyilir. Bu termin - ədliyyə  məhkəmələri -  fransız hüqu-

qunda istifadə  olunur,  amma  ölkəmizin  məhkəmə  quruluşu  üçün  istifadə  oluna

bilməz.  «Ədliyyə  məhkəmələri»  termini  ilə  «ədalət  mühakiməsi»  terminini  qarış-

dırmaq olmaz. Çünki “ədalət mühakiməsi” fəaliyyəti ifadə edir və Konstitusiyanın

125-ci  maddəsinə  görə,  onu  ixtisaslaşmış  məhkəmələr  də  daxil  olmaqla  bütün

məhkəmələr  həyata  keçirir.  Ümumi  məhkəmələr  dedikdə,  əsasən  rayon  məhkə-

mələri nəzərdə tutulur. Bununla belə, mümkündür ki, ümumi məhkəmələrlə yanaşı

iqtisad,  ticarət,  vergi,  yuvenal  ədliyyə  kimi  ixtisaslaşmış  məhkəmələr  mövcud

olsun. Bu orqanlarda baxılan işlərdə ümumi hüquq («public law») qaydaları tətbiq

olunmursa, bunlar inzibati hüquq baxımından önəmli deyil.

12

 İPM-nin qüvvəyə minməsindən əvvəl də ölkəmizdə idarəetmə orqanlarına qarşı qaldırılan iddialar

MPM  görə  baxılır  və  mülki  iş  sa yılırdı.  Rusiyanın  Mülki  Prosessual  Məcəlləsi  də  bu  cür

mübahisələri  ayrı  bir  fəsildə,  “ümumi  hüquq  münasibətlərindən  yaranan  mübahisələr”  fəslində

incələyir. Kontinental hüquqda bunlara “inzibati mübahisə/iddia” deyilir.

---

İnzibati hüquq

9

Rayon  məhkəmələri  həm  mülki,  həm  də  cinayət  işlərinə  baxsalar  da,  ağır

cinayət  işlərinə  a yrı  məhkəmədə  baxılır;  amma  apellyasiya  və  kassasiya  instan -

siyaları bütün işlər üçün eynidir. Cinayət məhkəmələri öz növbəsində mülki şəxs -

lərin  və  hərbçilərin  törətdikləri  cinayətlərə  görə  ayrılır.  İnzibati ədliyyə  sistemi

olmayan ölkələrdə isə ümumi məhkəmələr inzibati idarəetmə hüququna aid işlərə

də  baxır.  Ölkəmizdə  indi  inzibati  mübahisələrə  əsasən  rayon  məhkəmələrində

baxıldığı  halda,  İnzibati  Prosessual  Məcəllənin güvvəyə  minməsi  ilə  bu işlərə

İqtisadi və İnzibati mübahisələrə dair işlər üzrə məhkəmələrdə baxılacaq (İPM, 3-

cü  maddə).  Ümumi  məhkəmə  sistemi  tətbiq  edilən  ölkələrdə,  idarəetmə  orqan-

larına  qarşı  məhkəmələrdə  qaldırılan  iddialar subyektiv  mahiyyətdədir –  məhkə-

məyə ancaq konket hüququ pozulmuş vətəndaş müraciət edir və qətnamədən də o

yararlanır.  Halbuki  inzibati ədliyyə  sistemində  bu  cür  məhkəmə  işləri  obyektiv

mahiyyətdə olmalıdır, çünki inzibati hüquq münasibətləri obyektiv statuslu

13

 olur;

bunlarda  məqsəd inzibati  (ümumi) hüquqa  uyqunluğu  və  bərabərliyi  təmin

etməkdir.

b) İnzibati  məhkəmələr

Ölkəmizdə  2011-ci  ildə qurulması  planlaşdırılan  bu  məhkəmə  növünə,

kontinental  Avropa  ölkələrinin  çoxunda -  Fransa,  İtaliya,  Belçika,  Çexiya,

Almaniyada  rastlaşmaq  mümkündür.  Lakin  qeyd  etməliyik  ki,  ölkədə  inzibati

məhkəmələrin  olması,  hələ  ki, o  ölkədə  inzibati  ədliyyə  sisteminin  olduğunu

göstərmir.  Yuxarıda  toxunduğumuz  kimi,  Avropada  idarəetmə  orqanları  üzərində

məhkəmə  nəzarəti  sistemi  2  qrupa  bölünüb:  Almaniyada  hakim  olan  subyektiv

sistem və Fransada hakim olan obyektiv sistem.

14

İnzibati ədliyyəni  bəzi  alimlər  hüquqi  dövlətin  əsas şərtlərindən  biri  kimi

qəbul edirlər. Həqiqətən də inzibati ədliyyə sisteminin mövcud olduğu ölkələrdə

inzibati  idarəetmə  hüququ  daha  güclü  inkişaf  edib.  Bunun əsas  səbəbi  inzibati

məhkəmələrin inkişaf etdirdiklə ri, ümumi hüququn prinsiplərinə əsaslanan məh-

kəmə praktikasıdır. Fransız Dövlət Şurasının ( Conseil d’Etat) bu sahədəki fəaliy-

yəti ən gözəl misaldır. İnzibati məhkəmələr idarəetmə orqanlarının hüquqi nəticə

yaradan  fəaliyyətinin  hüquqa  uyğunluğuna  nəzarət i  həyata  keçirir. İnzibati

məhkəmə  sisteminin  olduğu  ölkələrdə  apellyasiya  və  kassasiya  nəzarəti  funksi -

yasını  xüsusi  məhkəmələr  həyata  keçirir.  Rusiyada  da inzibati  məhkəmələr

quruldu,  lakin  bunlar  dövlət  idarəetmə  orqanlarının  qərarlarını  deyil,

13

 İnzibati hüquq münasibətinin obyektiv statusda olmasının mənası budur ki, eyni qanun norması ilə

tənzimlənən münasibət yenilənsə və tərəfi dəyişsə belə, məsələn başqa vətəndaşa sürücülük vəsiqəsi

verilsə, status eyni qalır. Halbuki mülki hüquqdaki kredit münasibətində, status müqavilə şə rtlərinə

görə dəyişəcəkdir.

14

Jean-Marie Woehrling, Judicial Control of the Administration in Europe: Progressive Construction

of a Common Model, SIGMA publications.

---