67
çox yaxşı müdafiə olunan Saveh şəhərinə qaçdı. Ancaq əmisi Sən-
cər ilə razılığa gəlməsinin vacib olduğunu anladı, əvvəlcə vəzirini
Səncər ilə müzakirələrə göndərdi, sonra Səncərin hüzuruna çıxdı.
Razılaşmaya görə, II Mahmud Səncərin böyük Səlcuq sultanı oldu-
ğunu qəbul etdi. Sultan Səncər də II Mahmudu İraq, Azərbaycan və
Qərbi İrana sultan təyin etdi. II Mahmud hakim olduğu ərazilərdə
xütbələrdə öz adının Səncərdən sonra elan edilməsini qəbul etdi.
Çağrı bəy, Alp Arslan, Arslan Ģah, Toğan Ģah, Arslan və Arqun
Xorasan Səlcuq dövlət sultanları (1040-1118) olmuĢdur.
Beləliklə, II Mahmud 1118-ci ildə sonradan İraq Səlcuqlu
dövləti adı verilən dövlətin sultanı oldu. Ancaq Sultan Səncər 1157-
ci ildə öldükdən sonra İraq Səlcuqlu dövləti müstəqil oldu. Bağdad-
da olan Abbasi xəlifəsi Müstarşid Sultan Səncərə Əmiri-Möminin
(Möminlər əmiri) ünvanını verdi.
1128-ci ildə Xarəzmşahlar dövlətində Atsız Xarəzmşah atası
Qütbəddin Məhəmmədin yerinə keçdi. Atası zamanında Xarəzm-
şahlar dövləti Böyük Səlcuqlu dövlətinin vassalı idi. Amma Atsız
Xarəzmşahın müstəqil dövlət olmasını istəyirdi. Atsızın ilk fəaliy-
yəti Xəzər dənizi və Aral gölü arasındakı müsəlmanlığı qəbul etmiş
qıpçaq və oğuz yarımköçəri türklərinə qarşı döyüşmək oldu.
Atsız əvvəlcə Xarəzmşah Sultan Əhməd Səncərə çox sadiq bir
hökmdar kimi görünməyə başladı. Sultan Səncərin 1130-cu ildə Cey-
hun dənizini keçib Mavərannəhrdə (Səmərqənddə) illik təzminatı
ödəməyən şəhər valisi üzərinə səfər etdi. Bu səfərə Xarəzmşah At-
sızın ordusu da qatıldı. Sutan Səncər Səmərqənd valisini əvvəlcə və-
zifədən kənar etdi və yerinə bir köləsini qoydu. Vali sonradan Sən-
cərdən üzr istədi və təkrar valiliyə qaytarıldı. 1133-cü ildə Sultan
Səncər Xarəzmşah Atsızın ordusu ilə birlikdə təkrar Mavərannəhrə
hücum etdi. Xarəzmşah Atsız bu səfərdə Aral gölü və Ceyhun dənizi
arasında yaşayan qıpçaqlara qarşı döyüşdə böyük əsgəri şücaət
göstərdi. Bu ərazinin çox yaxşı qorunan Cənd qalasını ələ keçirdi.
1153-cü ildə Əhməd Səncər oğuz boyları arasında razılaşma
olmasına baxmayaraq illik 20 min qoyun təzminatı vermədikləri
üçün səfərə çıxdı. Ancaq oğuz müttəfiq ordusu ilə etdiyi müharibə-
68
də uduzub müttəfiqlərinə əsir düşdü. Oğuz ittifaqı Xorsanı ələ keçir-
di. Sutan Səncər əsir kimi oğuz ittifaqının əsarətində qalmağa məc-
bur oldu.
Xorasan çətin günlərdə əhalisinin xeyli hissəsini itirdi. Əvvəl-
ki əhali sayına çatmaq üçün 40 il lazım gəldi. Sultan əsirlikdə olar-
kən qadını Türkan xatun onun yerinə hakimiyyəti idarə etməyə ça-
lışdı. Oğuzlar Sultan olaraq Əhməd Səncərin qohumu Dimitrinin qı-
zı Rusudan olan köhnə Qaraxanlılar hökmdarı Mahmud xanı sultan
elan etdi. Ancaq Səlcuq ordusunun önəmli hissələri Mahmud xanı
qəbul etmədi. Bu dəfə Mahmud xan oğuzlara qarşı çıxdı. Xarəzm-
şah Atsız oğuzların ittifaqına qatılmayaraq səlcuqlara sadiq qaldı.
Mahmud xan Xarəzmşah Atsız ilə ittifaq bağladı. Atsızın vasitəçili-
yi ilə səlcuqlu ordusundan Xorasana qayıtmayanların məsələlərini
müzakirə etdilər. Ancaq digər Xarəzmşahlar bu fürsətdən yararlan-
mağı lazım bildilər. 1154-cü ildə Xarəzmşah Atsızın qardaşı İnal
Təkininin rəhbərliyi altında Xarəzmşah ordusu Xorasana talançı hü-
cum etdi, xeyli ərazi qarət edildi.
Türkan xatun 1156-cı ildə dünyasını dəyişdi. Bundan sonra
Sultan Səncər əsarətdən qaçdı. Hakimiyyəti təkrar ələ alaraq Xora-
san hakimliyini yenidən ələ keçirdi, Xarəzmşah Atsızdan yenidən
onun hakimiyyətini qəbul etməsini istədi. Oğuz ittifaqı ordusunun
təkrar hücumlarına məruz qalmamaq üçün Gurlular və Bavandilər
ilə razılaşma əldə etdi. 1156-cı ilin əvvəllərində Səncər özünü əsir
alan oğuzlara qarşı səfərə çıxdı. Xarəzmşah Atsız Sultan Səncərin
bu səfərinə tabe bir dövlətin rəhbəri kimi qatılmalı idi.
Sultan Səncərin arvadı Türan xatunun iki qız uşağı qalmışdı və
onlar qohumları olan II Mahmud ilə evlənmişdilər. Xarəzmah Atsızın
varisi olan II Arslan da vəfat etmişdi. 1157-ci il may ayının 8-də
Sultan Səncər dünyasını dəyişdi. Mərvdəki türbəsində dəfn olundu.
Xatırlatma:
Mərvdəki Sultan Əhməd Səncər türbəsi hazırda Türkmənistan
ərazisində Mərv şəhərində qalmaqdadır. Türbə 1221-ci ildə monqollar
tərəfindən dağıdılmışdı. 20-ci əsrdə bu türbə Türkmənistan SSR - də bir
neçə dəfə bərpa olunsa da, bərpa zamanı səhvlərə yol verilmişdir. Türbə
sonuncu olaraq YUNESKO-nun rəhbərliyi ilə bərpa olunmuşdur.
69
Türbənin memarı Məhəmməd
ibn Atsız əs Səraxsidir. Möhtəşəm
künbəzli binanın kubşəkilli aşağı
hissəsi tağlı qalareya ilə tamamlanır.
Qalareyada kərpic düzümündən ya-
radılmış ornametlər və gəc üzərində
oyma naxışlar qalmışdır. Qalareyaya
açılan 8 pəncərə binanın hündür
zalını (36 m) işıqlandırır. Zalın üstü
ikiqat üzlük çəkilmiş künbəzlə ör-
tülmüşdür.
İraq Səlcuqları Azərbaycandan Fars bölgəsinə, Xorasan Səl-
cuqları isə Mavərannəhrdən Əfqanıstana qədər bölgələri tutmuşdu.
İraq Səlcuqlarının son sultanı III Toğrul dövründə idarə əslində ata-
bəylərin əlinə keçdi. Sultan Toğrulun Xarəzmşah Təkişə uduzmasıyla
İraq Səlcuqlularının torpaqları 1194-cü ildə Xarəzmşahlara keçdi.
İraq Səlcuq dövləti Böyük Səlcuqlu dövlətinin səkkizinci sul-
tanı Səncərin oğuzlar tərəfindən taxtdan düşürülüb xəstələnərək öl-
dükdən sonra iki İraq (İraqi-Əcəm, və İraqi Ərəb) səlcuqluların ida-
rə etdiyi dövlət yarandı.
Böyük Səlcuqlu dövlətinin süqutundan sonra bu günkü İraqın
və Suriyanın bəzi hissələri üzərində qurulmuş türk dövlətinin adıdır.
Böyük Səlcuqlu sultanı Mahmud Təpər 1118-ci il aprelin 18-də vəfat
etdikdən sonra oğulları taxta iddia etsələr də, Səncər Təpərın uşaqla-
rını İraq və Azərbaycana məlik təyin etdi. Böyük Səlcuq dövləti tari-
xə çevrildikdə müstəqil oldular və şah ünvanı daşımağa başladılar.
Ġraq Səlcuqlular dövlətinin hökmdarları aĢağıdakılar
olmuĢdur:
-Mahmud (1118-1131)
-Davud (1131-1132)
-Toğrul (1132-1134)
-Qiyasəddin Məsud (1134-1151)
-Məlik şah (1151-1153)
-Məhəmməd şah (1153-1159)
-Süleyman şah (1159-1161)
Dostları ilə paylaş: |