A.Shabibullaevning G`Adabiy manbashunoslik va matnshunoslikG` (T. TDShI.
2000) killanmasi va A.A.Madraimov tuzgan G`Manbashunoslikdan ma`ruzalar
majmuasiG` (T. TDPU 2001)da ezma manbalar tugrisida talabalarga ma`lumotlar
berish dars jaraeni xususiyatlarini e`tiborga olishga xarakat kilingan. Fakat
A.Shabibullaev killanmasida adabiy manbashunoslikka katta e`tibor berilgan. Unda
dars kuyidagi tartibda tuzilgan.
1. Mavzu nomi. 2. Adabietlar. 3. Dars mazmunining kiska izoshi. Sungra dars
mazmuni baeni, aloxida atamalar va oxirida savollar berilgan.
A.A.Madraimov tuzgan ma`ruzalar matnida dars jaraenining tartibi
kuyidagichadir. 1. Mavzu nomi. 2. Dars rejasi. 3. Asosiy tushunchalar. 4. Darsning
mufassal mazmuni. 5. Materialni mustashkamlash uchun savollar va oxirida
adabietlar ruyxati keltirilgan.
Ushbu maxsus kataloglar va darsliklardan tashkari kilezma kitob tugrisida va
shark manbashunosligiga oid tuplam va kitoblar xam mavjud bulib, ulardagi muxim
ezma manbalarning Xar biriga Aloxida e`tibor berilmagan. Lekin ularda eng
muximlari tugrisida matn orasida ma`lumotlar keltiriladi xamda manbalarning
umumiy xususiyatlari tadkik etilgan. Zikr etilgan darslik va killanma, maxsus
adabietlarning barchasida uziga xos foydali ma`lumotlar mavjudligini tan olamiz.
Lekin ularning birontasini ilmiy-metodik jishatdan talabalarga manbalar tugrisida
dars berish uchun mukammal namuna deb olish mumkin emas.
Mavjud ilmiy adabietlaríèng òàshëèëè va kafedramizdagi tajribalarimiz asosida
ezma manbalar tugrisidagi texnik ma`lumotlar va asar mazmuni talabalarga
kompleks tarzda tushuntirishning eng samarali va ilmiy-metodik asoslarini ishlab
chikishga xarakat kilindi.
Talabalarga manba tugrisida kompleks tarzda ma`lumot berish kerak. Bu esa
ezma manbaning kodikologik ma`lumotlar, muallif va uning yashagan davri, asar
tarkibi va mazmuni taxlili, uning tarixnavisligini tushuntirishdan iboratdir. Darsning
uziga xos xususiyatlari sifatida uning rejasi, mavzuga oid asosiy tushunchalar va
kushimcha kirgazmali kurollardan foydalanishni kayd etish mumkin.
Ezma manbalar tugrisidagi ma`lumotlarni kuyidagi tartibda tushuntirishni eng
ma`kul va samarali ilmiy metodologik uslub deb shisoblayman.
Kodikologik ma`lumot eki taxlil deganda ezma manba, uning muallifining
nomlari va noeb kulezmalar tugrisidagi ma`lumotlarni baen etish tushuniladi. Bunday
ma`lumotlar 5 dan 9 gacha bilishi mumkin. (Bundan ortikcha ma`lumot talabani
e`tiborini susaytirishi mumkin). Bular kodikologik eki kilezma tugrisidagi
ma`lumotlar xisoblanadi. Kodikologiya suzi lotincha ñod3x-kodeksdan olingan bulib
kilezma kitobning uziga xos xususiyatlarini anglatadi.
Kodikologik ma`lumotlar asar nomidan tashkari yana kuyidagilardan iboratdir.
q.
Muallifning nomi (xaet yillari);
w.
Asarning yaratilgan vakti;
e.
Kilezmaning tartib rakami va saklanaetgan joyi;
r.
Eng kadimgi kilezmaning yaratilgan vakti va joyi;
t.
Kilezmaning varaklar soni va ilchami.
Ularning ayrimlarini B.A.Ashmedov manbaning tashki belgilari-kilezma
mukovasi, kogozi va xatidan tashkari asarning ezilgan vakti, joyi, muallifi, ezilish
sabablari, asar ezilgan vaktdagi ijtimoiy-siesiy mushit, deb tushuntiradi.
Bular kilezma asar tugrisidagi eng ixcham kodikologik ma`lumot xisoblanadi.
Pedagog urganilaetgan manbaning ilmiy axamiyatidan kelib chikib, yana
kuydagi kushimcha ma`lumotlar bilan tuldirish mumkin va ularni kilezma asar
tugrisidagi batafsil ma`lumotlar deb atashimiz mumkin. Ular kuyidagilardir.
q.
Shattotning nomi va xat turi;
w.
Kulezmaning kichirilgan joyi;
e.
Paleografik xususiyatlari (sieshi, kogozi va kilezmaning uziga xos
xususiyatlari);
r.
Kulezma xotimasi-kalofon.
Pedagog-mutaxasis uz bilim saviyasiga kura va ixtieri bilan bu ma`lumotlarning
barchasini eki ulardan ayrimlarini tanlab talabalarga tushuntirishi mumkin. Sunggi
tadkikotlar shuni kirsatadiki, bir manba, kilezma kitob, bitik tugrisida 60 dan zied
texnik, kodikologik ma`lumot mavjud. Albatta bularning aksariyati fakat sof ilmiy
akademik tadkikotlarda istifoda etiladi.
Oliy ta`lim tizimining birinchi boskichi uchun asar tugrisidagi 9 ta eslatilgan
kodikologik ma`lumotlarni kifoya deb uylaymiz.
Asa4 m7all8f8 va 7n8ng 6ashagan dav48.
Kulezmadagi asar muallifi va uning yashagan davri tugrisida ixcham ma`lumot
keltirilishi zarur. Odatda shark tarixchilari nomlari ixcham tarzda va tula keltirilishi,
imkon darajasida nomlar originalda ya`ni arab alifbosida berilishi kerak. Muallifning
tugilgan yili va vafoti, yaratgan asosiy asarlari, ularning kiskacha mazmuni
keltirilishi maksadga muvofikdir. Shuningdek, muallif yashagan davr, jamiyat
tugrisida xam talabalarga tushuncha berish zarur.
Asa4n8ng 5a4k8b8 va mazm7n8 5axl8l8
Talabalarga manbaning kodikologik xusiyatlaridan tashkari ezma manbalardagi
asarning tarkibi va umumiy mazmunini xam tushuntirish lozim. Bularni
B.A.Axmedov manbaning ichki belgilari deb atagan. Asar mazmuni va uning
tarkibini tushuntirishda pedagoglar talabalarga kuyidagi ilmiy ma`lumotlarni berishi
zarur deb shisoblayman.
1. Asarning umumiy xarakteri;
2. Asarning tarkibini taxlili;
3. Asarning mazmunini taxlil kilish, goyaviy-siesiy saviyasi va ilmiy kiymatini
aniklash masalalari nazarda tutadi;
4. Asarning uziga xos xususiyatlari;
5. Asarning uz soshasiga kishgan yangiligi va uning ilmiy axamiyatini aniklash.
Manbadagi asarning umumiy xarakteri.
Manbadagi asarning umumiy xarakteri deganda, asar mazmunining umumiy
tarixga, masalan, G`Tarixi TabariyG`, G`Ravzat us-safoG`, G`Jomi ut-tavorixG` kabi
asarlarga xos xususiyatlarini aniklash nazarda tutiladi. Eki sulolalar tarixi-G`Tarixi
BayshakiyG`, G`Tarixi salotini mangitiyaG` kabi asarlarga xos xususiyatlarni
aniklash tushuniladi.
Bulardan tashkari yana xotira xarakterdagi manbalar-G`Temur tuzuklariG`,
G`BoburnomaG`, G`Tarixi RashidiyG` kabi asarlar xususiyatlari xam mavjud.
Sof tarixiy asarlardan tashkari manba sifatida yana tazkiralar-shoirlar, adiblar va
tasavuf namoendalari tugrisidagi majmualar xam katta ilmiy tarixiy axamiyatga ega.
Dostları ilə paylaş: |