Demografik o'tish konsepsiyasi. Demografik tushunchasi. Demagrafik o’tish nazaryasi

xususiyatlari
Ilmiy nazariya bo'lib, demografik o'tish bir qator o'ziga xos xususiyatlarga yoki uni belgilaydigan elementlarga ega. Eng muhimlari quyida keltirilgan:
- Demografik o'tish, tarix davomida aniq jamiyatlarga sezilarli ta'sir ko'rsatadigan o'lim sabablarida yuz beradigan o'zgarishlarga (masalan, kasalliklarning paydo bo'lishiga) e'tibor berish bilan tavsiflanadi. Shuningdek, u ushbu jamiyatlar tuzilishida yuz beradigan o'zgarishlarni tavsiflaydi.
- Bu faqat sanoat inqilobini boshdan kechirgan jamiyatlarni o'rganishga bag'ishlangan; shuning uchun uning birinchi yondashuvlari Evropa mamlakatlarida va Shimoliy Amerikaning ayrim mintaqalarida amalga oshirildi. Keyinchalik ushbu nazariya Janubiy Amerikada qo'llanila boshlandi, chunki bu mintaqa ko'p yillar o'tgach sanoatlashgan.

- Ushbu nazariya Sanoat inqilobi insonning kundalik hayotining barcha sohalarini o'zgartirgan, iqtisodiyotni, texnologiyani va ijtimoiy munosabatlarni o'zgartirgan degan e'tiqodga asoslangan. Demografik o'tish ishlab chiqarish tizimidagi ushbu o'zgarishlardan dunyo aholisi ko'payib, urbanizatsiya sodir bo'lganligini qo'llab-quvvatlaydi.

- Ushbu nazariya 20-asrning boshlarida tashkil etilgan bo'lsa-da, ba'zi demograflar demografik o'tish uning haqiqiyligi bilan ajralib turadi, chunki hozirgi kunda rivojlanayotgan mamlakatlar demografik o'tishga duch kelishmoqda. Boshqa tomondan, rivojlangan mamlakatlar bu jarayonni allaqachon yakunlagan deb hisoblanadi.
- ushbu nazariyaning asosiy xususiyatlaridan biri shundaki, u bir necha bosqichlarni bosib o'tadi; Ushbu bosqichlar jamiyatning sanoat rivojlanishi bilan bog'liq bo'lgan jarayonlarni bildiradi va ro'yxatlaydi.
3. Demografik o'tish nazariyasi
Oldingi xatboshilarda aytib o'tilganidek, demografik o'tish nazariyasi sanoat inqilobi hodisasi bilan bog'liq, chunki u o'lim va tug'ilish koeffitsientlarining pasayishida sezilarli farqni nazarda tutgan.
O'limga kelsak, bu pasayish shahar aholisining ko'payishi va hayot sifatining yaxshilanishi bilan bog'liq bo'lib, texnologik rivojlanish tufayli sodir bo'ldi: oziq-ovqat ishlab chiqarish yaxshilanishi, yanada qulayroq ta'lim olish yoki obro'li uy-joylar, boshqa jihatlar.
Tug'ilish koeffitsienti bilan bog'liq ravishda, bu pasayish avvalgi hodisalar bilan bog'liq bir necha omillarga bog'liq. Masalan, urbanizatsiya jarayonlarining o'sishi bir vaqtning o'zida maktabni, ayniqsa ayol jinsi uchun oshiradi.
Bu shuni anglatadiki, tug'ilish darajasi kamayadi, chunki sanoatlashish bilan birga ayollar ozodligi odatda rivojlanadi.
Demografik o'tish natijasida o'lim va tug'ilish koeffitsientlarida vaqtincha tuzatish mavjud. Buning sababi shundaki, avvalgi o'n yilliklarda bu juda yuqori edi; ammo, sanoatlashtirish bilan ular ancha past bo'ldi.
Darhaqiqat, yillar o'tishi bilan bu jarayon sekinlashmayapti, aksincha tezlashadi.
Dunyoning turli mamlakatlari demografik o’tishning har xil bosqichini kechirmoqda. G’arbiy Yevropa mamlakatlari, Yaponiya, Kanada, Avstraliya, Yangi Zelandiya kabi rivojlangan mamlakatlar 4-bosqichida bo’lib, tug’ilish va aholi tabiiy ko’payishining pastligi bilan ajralib turibdi. Osiyoda Janubiy va SHimoliy Koreya, Singapur, Tailand va hattoki aholi soni jihatidan dunyoda yetakchilik qilayotgan Xitoy ham demografik o’tishning yakuniy bosqichiga kirdi. Lotin Amerika va Okeaniyaning ayrim rivojlanayotgan mamlakatlarida ham o’xshash demografik vaziyat kuzatilmoqda. Tug’ilish va aholining tabiiy ko’payishining eng past ko’rsatkichlari esa Vengriya, Bolgariya, Serbiya, Ruminiya, Latviya, Litva, Ukraina kabi Yevropaning o’tish iqtisodiyotidagi davlatlariga xos. Bu davlatlarda bir necha yildan buyon aholining tabiiy kamayishi sodir bo’lmoqda.
Rivojlanayotgan mamlakatlarning ko’pchiligi demografik o’tishning 3-bosqichini kechirmoqda, ularda tug’ilish ko’rsatkichlari asta-sekin pasayib bormoqda. Demografik o’tish jarayonining eng past sur’atlari esa Afrika davlatlari uchun xos. Ayniqsa, G’arbiy, Markaziy va SHarqiy Afrika mamlakatlarida tug’ilish va aholi tabiiy ko’payishining yuqori darajalari saqlanib kelmoqda (rasm). Jumladan, 2016 yil yakunlari bo’yicha, jahonning aholi tabiiy ko’payish sur’atlari bo’yicha 10 ta yetakchi davlatlari ichida 9 tasi Afrika materigida joylashgan, birinchi beshtalikda esa faqat Afrika mamlakatlari (Malavi, Uganda, Burundi, Niger, Mali) joy olgan.
Xulosa.
Biz bu mustaqil ishda demografik o’tish kontsepsiyasi haqida malumot yozdik bunda aholining takror barpo bolishi jamiyatnug mavjudligini, aholi sonining o’sib borishini taminlovchi biologik jarayon bo’lib, inson avlodining muntazam yangilanib turushi tushiniladi. Aholining takror barpo bo’lishi deganda aholining soni va tarkibini tabiiy tarzda yangi avlodlar tomonidan keksa avlodlar o’rni to’ldirishi orqali yangilanishi tushiniladi. Demografik o’tish deganda biz aholining takror barpo bo’lishining bir turdan ikkinchi turiga o’tishi tushiniladi keyin biz demografik o’tishning to’rtta bosqichi mavjud shu bosqichlarni har birini alohida o’rgandik.