Davlat budjeti siyosati. Aholining ijtimoiy qatlami,mamlakat hududlari iqtisodiyoti Mundarija: Kirish I bob. Davlat budjeti siyosati. Aholining ijtimoiy qatlami,mamlakat hududlari iqtisodiyoti Asosiy qism

Budjet tizimining qonunchilik asoslari
O‘zbekiston Respublikasi byudjeti tiziminingmuxim tarkibiy qismi maxalliy byudjetilardan iborat. Ular O‘zbekiston Respublikasi faoliyatini amalga oshirish uchun davlat xokimiyatining harbir maxalliy organi tasarrufida real tizimi maxalliy extiejlarni to‘laroq xisobga olish va ularni davlat markazlashtirilgan tartibda amalga oshiradigan chora-tadbirlar bilan to‘g‘ri solishtirish imkonini beradi. SHuning uchun maxalliy xokimiyat organlari maxalliy byudjetiga daromadlarkelib turishini ko‘paytirish va resurslardan avaylab foydalanishdan manfaatdorlar, chunki joylarda iqtisodiyot va madaniyatninnngusish sur’atlari maxalliy rezervlarini safarbar etishga, mablag‘larni rejali sarflashga doir ishlarni tashkil etishga bevosita bog‘liq bo‘lib, bu esa, uz navbatida O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjetiini muvofakiyatli bajarishga imkon yaratadi. Maxalliy byudjetilardan uy-joy-komunal xo‘jalik va obodomlashtirish, ta’lim va soglikni saqlash muassasalari (maktablar, kasalxonalar, maktabgacha bolalar muassasalari va x.k), ijtimoiy ta’minotgadoir tadbirlar va hokazolar moliyalanadi.
Davlat byudjeti daromad va harajatlar balansi shaklida tuziladi hamda mamlakat byudjeti fondini shakllantirish mabaalari va undan foydalanish yunalishlarini aks ettiradi. SHuning uchun xilma-xil aloqalarni aks ettiruvchi byudjet ko‘rsatkichlari anik – ravshan belgilanishi umumdavlat mikiesidagi faol moliyaviy nazorat uchun asos yaratadi.
Budjet tizimini boshqarish
Davlat moliyasining chuqur balanslanmaganligi oqibati bo‘lgan byudjet kamomadlari uz navbatida pul muomalasi sohasida chuqur larzalarning sababchisi bo‘ldi. Byudjet kamomadlarini tartibga solish hozirgi davlatning iqtisodiyot sohasidagi faoliyatining eng keskin muammolaridan biriga aylandi.
Davlat krediti byudjet kamomadlarini koplashning eng muxim shartiga aylandi. Davlat keriditi deganda davlat qarz oluvchi yoki kreditor sifatida maydonga chiqadigan moliyaviy-iqtisodiy munosabatlarning butun majmiu tushuniladi. Byudjet kamomadlarini koplash uchun davlat qarz oluvchi sifatida chiqadi. Davlat moliya resurslarini o‘zgartirish asosiy shakli davlat zaem obligatsiyalarini chiqarishdir. Ularni joylashtirish mobaynida davlat aholi, banklar, sug‘o‘rta va sanoat kompaniyalarini vaqtincha bo‘sh bo‘lgan pul mablag‘larini jalb etadi. Davlat qanday manbalar xisobiga uzi uchun zarur resurslarni safarbar etishi masalasi pul muomalasi xolati va umuman iqtisodiyot faoliyati uchun goyatda muxim ahamiyatga egadir. Agar xazina majburiyatlari xususiy sektorda joylashtirilsa, pul resurslarining vaqtincha ularningxususiy egalaridan davlatga qayta taqsimlanishi yuz beradi. Buning uchun davlat xazinasi uz qog‘ozlanrini sarmoya egalarini kiziktira oladigan etarlicha yuqori foizlar bilan chiqarishi kerak. Davlat qarzi buyicha foizlar tulanishi byudjetning asosiy harajat moddalaridan biri xisoblanadt. SHunday qilib, davlat qarzlarini xususiy sektorda joylashtirish uz navbatida byudjet harajatlarining yanada ko‘payishiga imkon yaratadi.
Lyokin xazina uz majburiyatlarini faqat xususiy sektorda joylashtiribgina kolmay, ularni Markaziy (emissiya) bankda xisobga olishi ham mumkin. Xazina majburiyatlarini xisobga olib, bank muomalaga tovar massasining ko‘payishi bilan boglanmagan to‘lov vositalariningkushimcha xajmini chiqaradi. Bunday xolda yuz beradigan «davlat qarzini pulga aylantirish» ko‘p mamlakatlar uchun ancha tipik bo‘lgan vaziyatni namoen etadi, ya’ni davlatning xaddan tashqari bo‘lgan harajatlarini moliyalash pul muomalasini barqarorligini ko‘porishda bevosita sababga aylanadi.
SHuni ta’kidlash lozimki, xukumat ssuda sarmoyalari bozoriga qarz oluvchi sifatida kadam qo‘yganida, bu narsa pul resurslarining talab va taklifi nisbatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Foiz stavkalari anchagina oshadi, buning natijasida kapital quyilmalarni moliyalashning umumiy shart-sharoiti emonlashadi va investorlar bir qismini pul bozoridan uziga xos «sikib chiqarish» yuz beradi. Ana ush sababdan kelib chiqib, kredit xisobiga moliyalanadigan iste’mol harajatlari bir qismining ham qisqarishi extimoldan xoli emas. Davlat qarzlarining bunday okibtlari iktiodiy nazriyada ikib chakarish effekti nomini olgan. Davlat kreditini rivojlantirish dvalat qarzini boshqarishning ncha murakkab tuzilmasini yaratish bilan boradi. YAngi zayemlar xajmlarini, ularni chiqarish muddatlarini, xazina majburiyatlarini buyicha foiz xajmlarini, ularni joaylashtirish usullarini belgilash ushbu bobdagi eng muxim tadbirlar xisoblanadi.