Daġ DÖVRÜ alti cġlddə

56 

 

Baş Qafqaz dağı silsiləsinin cənub  yamacı ətəyi boyuunca 

Qanıx-Əyriçay  dağarası  çökəkliyi,  ondan  cənuba  isə  geniş 

Ceyrançöl və Acınohur öndağlığı uzanır (Məmmədov, 1998). 

Azərbaycan  ərazisində  dağlıq  relyef  şəraitində  geniş 

yayılmış  sürüşmələr,  uçqunlar,  sellər  və  vaxtaşırı  baş  verən 

zəlzələlər  yaşayış  məntəqələrini dağıdır,  təsərrüfatlara ciddi  ziyan 

vurur və insan tələfatına səbəb olur (Məmmədov, 1998). 

Azərbaycanın  coğrafi  yerləşməsi,  dağlıq  və  düzənlik 

relyefini  atmosfer  prosesləri  ilə  qarşılıqlı  əlaqə  və  təsiri 

nəticəsində bir neçə iqlim tipləri yaranmışdır. 

Azərbaycan  Respublikasının  iqlimi  Kür-Araz  ovalığının 

mərkəz  və şərq  hissələrində, Qobustanda, Abşeron  yarımadasında 

və  Samur-Dəvəçi  ovalığında  yayı  quraq  keçən  mülayim- isti 

yarımsəhra  və  quruçöl  iqliminə  malikdir.  Eyni  iqlim  tipi  Talış 

silsiləsinin  şimal  yamacı  boyu  da  müşahidə  olunur  (Məmmədov, 

1998). 

Qışı  quraq  keçən  mülayim  iqlim  yarımsəhra  və  quruçöl 

iqlimi  Kür-Araz  ovalığının  Ağdaş-Qarqarçayın  aşağı  axını 

istiqamətindən qərbə uzanan Qarabağ düzünün bir qismini, Gəncə, 

Qazax  düzünü,  Boz  dağı,  Ceyrançölü  və  Acınohur  öndağının 

cənub-qərbdəki ucqar hissəsini əhatə edir. 

Yuxarıda adı  çəkilən  hər  iki  iqlim daxilində qarlı  günlərin 

sayı 20 günə qədər olduğundan və həmin müddətdə qarın qalınlığı 

---

57 

 

10  santimetrdən  artıq  olmadığından  bu  ərazilər  yüksək 

məhsuldarlığa malik olan qış otlaqlarıdır.  

Bu ərazidə  iyulun orta aylıq  temperaturu 27

0

C-dən  yüksək 

olduğundan  ərazidə  pambıqçılıq,  bağçılıq,  üzümçülük,  taxılçılıq 

geniş  yayılmışdır. Kiçik Qafqazın dağətəyi  və qismən orta dağlıq 

hissəsində,  eləcə  də  Acınohur  öndağlığında  və  Qanıx-Əyriçay 

çökəkliyi  daxilində  qışı  quraq  keçən  mülayim-isti  iqlim 

mövcuddur.  Kiçik  Qafqazın  və  eləcə  də  Cənub-Şərqi  Qafqazın 

şimal  yamacının  orta  dağlıq  ərazisində  qışı  quraq  keçən  soyuq 

iqlim  hökm sürür. Böyük Qafqazın cənub  yamacının alçaq  hissəsi 

üçün yağıntısı demək olar ki, bərabər paylanmış mülayim-isti, orta 

dağlıq ərazisi üçün isə qışı rütubətli keçən soyuq iqlim mövcuddur 

(Məmmədov, 1998). 

Talış dağlarında  və Lənkəran ovalığında əsasən  yayı quraq 

keçən mülayim-isti iqlim vardır (Antonov, 1973). 

Azərbaycanda  rütubətli  subtropik  bitkilər  (çay,  limon, 

portağal,  feyxua  və  s.)  bu  iqlim  tipinin  əhatə  etdiyi  Lənkəran 

ovalığı  və  ona  qovuşan  alçaq  dağlıq  ərazinin  şərq  yamacında 

inkişaf etmişdir. 

Talış  dağlarının  alçaq  dağlığı  ilə  orta  dağlığın  qovuşduğu 

dar  bir  zolaqda  yağıntısı  demək  olar  ki,  bərabər  paylanmış 

mülayim-isti iqlim yaranmışdır. 

---

58 

 

 Naxçıvan  MR- in  və  Cənubi  Azərbaycanın  dağarası 

çökəkliklərində  yayı  quraq  keçən  soyuq  yarımsəhra    və  quruçöl 

iqlimi  hakimdir.  Kontinental  iqlimə  malik  olan  bu  iqlim  tipi 

daxilində  illik  minimum  temperatur  mənfi  32

0

C,  illik  maksimum 

temperatur  isə  43

0

C  olur.  Hər  iki  ərazinin  orta  və  yüksək  dağlıq 

hissəsində yayı quraq keçən soyuq iqlim tipi mövcuddur. Bu iq lim 

şəraitində  istər  Naxçıvan  MR,  istərsə  də  Cənubi  Azərbaycan 

ərazisində  meşə  örtüyü  çox  məhdud  yaranmış  və  əsasən  yox 

dərəcəsindədir.  Dağ  yamaclarının  meşədən  məhrum  olması 

ariddenudasiya  proseslərinin  güclənməsinə,  eroziyanın  intensiv 

getməsinə,  sellərin  tez-tez  baş  verməsinə  səbəb  olur.  Bu  iqlim 

tipinə daxil olan ərazilərdə yay otlaqları az məhsuldardır. 

Azərbaycanın  mütləq  yüksəkliyi  2600-2800  m-dən  artıq 

olan  yüksək  dağlıq  ərazilər  üçün  soyuq  və  tundra  tipli  iqlim 

xasdır.  Belə  iqlim  olan  ərazilərdə  qismən  daimi  buzlaqlar  və 

yayda əriməyən qar talaları müşahidə edilir. 

Azərbaycan  Respublikasının  ən  iri  çayları  –  Kür,  Araz, 

Samur,  Tərtər,  Naxçıvançay,  Viləş,  Zuvandçay  və  başqalarıdır. 

Cənubi  Azərbaycanda    Qarasu,  Hacılar,  Sərdəzurd,  Qazançay 

(Ağsu),  Zərrinərud,  Nazlıçay  və  başqa  çaylardır  (Məmmədov, 

1998).  Azərbaycanın  çayları  dağ  çaylarıdır.  Bunlar  əsasən  ilin 

soyuq  yarısı  çox  sulu,  isti  yarısı  isə  az  sulu  olur.  Bu  da  qismən 

quraq  iqlimə  malik  olan  dağarası  çökəkliklərdə,  dağ  ətəklərində, 

---

59 

 

düzənlik  və  otlaqlarda  suvarma  əkinçiliyi  üçün  ciddi  maneə 

törədir. Buna  görə də tarixən ən  intensiv əkinçilik  və bağçılıq çay 

dərələri,  çay  yataqları  boyu  və  çayların  dağlıq  ərazilərdən 

düzənliyə qovuşduğu zolaqlarda yaranmışdır. 

Yüksək  dağlıq  ərazilərdə    dağ-çəmən    torpaqları  inkişaf 

etmişdir.  Dağlıq  tundra  iqlimi  şəraitində    (3000  m-dən 

yüksəklikdə)  dağ-çəmən  torflu  torpaqlar  formalaşır.  Sıra  dağların 

suayırıcı  sahəsi  boyunca  yay  otlaqları  kimi  istifadə  edilən  dağ 

çəmənləri geniş sahəni tutur. 

Cənubi  Azərbaycanın  torpaq  örtüyü  arid  iqlim  və  kəskin 

parçalanmış  relyef  şəraitində  formalaşmışdır.  Alçaq  dağlıq 

ərazilərdə  tipik  və  alçaq  sarı,  əksər  hallarda  skeletli  torpaqlar 

əmələ  gəlmişdir.  Tipik  boz  torpaqlar  yüksək  dağarası 

çökəkliklərin  allüvial-prolüvial  mənşəli  çöküntüləri  üzərində 

yayılmışdır. Cənubi Azərbaycanda qəhvəyi torpaqlar geniş ərazini 

örtür.  Maqmatik  vulkanların  püskürməsi  nəticəsində  yaranan 

effuziv  və  intruziv  süxurlar  üzərində  əmələ  gəlmiş  torpaqlar 

mikroelementlərlə  zəngin  olduqlarından  onların  məhsuldarlığı 

yüksək  olur.  Qarabağ  vulkanik  yaylasını,  Savalan  və  Səhənd 

dağlarının  yamaclarını  buna  misal  göstərmək  olar  (Əliyev, 

Məmmədov, 1998). 

İqlim  şəraitinin  kontinentallığı  və  quraq  keçməsilə 

əlaqədar  Cənubi  Azərbaycandakı  dağ  yamaclarında  seyrək 

---