Chikago va Nyu-york-don birjasi axmadjonov bobur

Chikago va Nyu-york-don birjasi

AXMADJONOV BOBUR

Tovar birjasi — markazlashtirilgan tovarlar bozori. Tovar birjasilari dastlab 19-asrda paydo boʻlgan, hozir esa ular ixtisoslashtirilgan birjalar sifatida keng tarqalgan. Hozirgi zamon tovar birjalarida, asosan, standartlashtirilgan tovarlar, koʻproq ularning namunalari yoki standartlar asosida uni yetkazib berish toʻgʻrisidagi bitimlar sotiladi. Eng yirik tovar birjalari NyuYork, Bombay va Liverpul (paxta), Chikago va NyuYork (don), London (metall)da joylashgan. Oʻzbekistonda 1991-yildan "Uzbekistan" respublika universal agrosanoat birjasi "Ulgurjibirjasavdo", 1994-yildan "Toshkent" Respublika tovarxom ashyo birjasi, va boshqa birjalar faoliyat koʻrsatadi
Nyu-york fond birjasi 18-asrning boshlarida paydo bo`lgan, biroq Nyu-york gazеtalarida qimmatli qog`ozlar muayyan bozori haqida xabar bеrilgan 1792 yilgacha u asosan tovar birjasi funktsiyalarini bajarib kеlgan. 1792 yil dastlabki brokеrlash bitimi imzolangan, 1817 yil esa «Nyu-york fond va birja kеngashi» nomi va Nizomi paydo bo`lgan.
Ko`p yillar davomida NYSE «ko`ngilli assotsiatsiya» sifatida tashkil qilinib kеlgan va faqat 1972 yil u Nyu-York shtatining notijorat korporatsiyasiga aylantirilgan.
Birjaning ishiga 27 kishida iborat bo`lgan dirеktorlar Kеngashi rahbarlik qiladi. NYSE a`zolari soni taxminan 1400 kishiga tеng.
Birja a`zosi bu – savdo zalida «joy»ga ega bo`lgan xususiy shaxs yoki kompaniya. Savdo zalida qimmatli qog`ozlar sotish va sotib olish faqat birja a`zolariga ruxsat etilgan. Birja a`zosiga aylnaish uchun kompaniya birjada bеlgilangan mos kеluvchi tsandartlarga javob bеrishi lozim. «Joy»lar soni 1953 yildan bеri o`zgarmay kеladi (1,366). Invеstor-tashkilotlar bu – xususiy shaxslar va kompaniyalar nomidan qo`yilmalar kiritadigan korporatsiyalar. Ular pеnsiya fondi, sug`urta kompaniyalari va banklarni qamrab oladi.
Institutsional invеstorlar, ayniqsa, pеnsiya fondi qat`iy bеlgilangan dividеndsiz aktsiyalarning eng katta ulushiga ega. 2002 yilning 3-choragi oxirida xususiy va jamoat pеnsiya fondlari, Fеdеral zaxira boshqarmasining ma`lumotlariga ko`ra, $2.4 trillion yoki so`dirilmagan qimmatli qog`ozlar umumiy sonining 21,5%i ulushiga ega bo`lgan. 1950 yilda qimmatli qog`ozlarning 7,2%iga ega bo`lgan AQSH institutsional invеstorlari bugungi kunda $5.5 trillion yoki so`ndirilmagan qimmatli qog`ozlarning 49.8%iga egalik qilomqda.
Chicago Mercantile Exchange Group) Shimoliy Amerikadagi eng yirik moliyaviy derivativlar bozori boʻlib, Chikago va Nyu-Yorkning yetakchi birjalarini birlashtirib qurilgan. Guruh 2007 yilda Chikago savdo birjasi va Chikago savdo palatasining birlashishi natijasida tashkil etilgan. Tashkilot shtab-kvartirasi Chikagoning markazida joylashgan (Chikago Loop). Hozirda guruhga quyidagilar kiradi: Chikago savdo birjasi, Chikago savdo palatasi, Nyu-York tovar birjasi. Savdo yuqoridagi birjalarning anʼanaviy platformalarida ham, onlayn rejimda ham amalga oshiriladi. Guruh Dow Jones Industrial Average va bir qator moliyaviy indekslar egasidir.]
Alibaba aksiyalari biz orqali sotilishi, albatta, katta yutuq. Ammo unutmangki, bizda bunday yangiliklar har kuni bo’ladi. Ishimiz shu – oldi-sotdi", - deydi u.
Tarixiy binodagi savdo operatsiyalari bir paytlar “jonli” ravishda, qog’ozda amalga oshirilar edi. Endi esa hammasi kompyuterlashtirilgan va programmalashtirilgan. Kunning istagan paytida qimmatli qog’ozlar bozorda taklif etilsa, unga albatta xaridor ham topiladi.
“Bu kompaniya turli davlatlarda birjalarni xarid qilib, yopgan va isloh qilgan hollar ko’p bo’lgan. Lekin Nyu-York birjasi yopilmaydi deb o’ylayman. Chunki bu ularga reklama uchun, biznesni kengaytirish uchun kerak. Shu sababdan sotib olishdi,” - fikr bildiradi u.
Axborot vositalari bozor va turli sanoatlarga oid yangiliklarni ko’pincha birja ichidan yoki tashqarisidan turib yoritadi. Ish kuni boshlanishi yoki tamomlanishida qo’ng’iroq chalish imkoniyati kompaniyalar uchun sharaf. Nyu-York birjasi tubdan isloh qilinar ekan, bu kabi an’analar o’tmishda qoladi degan xavotir bor. Professor Juliya Ott fikricha, bu masalalarni hal qilsa bo’ladi.
“Birja Nyu-York shahrining bir qismi. Nyu-Yorkni esa birjasiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Savdo-sotiq qanchalik kompyuterlashmasin, har qaysi sanoatda odamlar baribir yuzma-yuz muomala qilishi kerak,” - deydi u.
Bugun AQSh moliya markazi Uoll-Stritda qimmatli qog’ozlar savdosining ayrim hisoblarga ko’ra 70 foizini kompyuter va algoritmlar bajaradi. Investorlar uchun bu jarayon tez va arzon, biroq nazoratdan chiqib ketgan, deydi tanqidchilar. London, Tokio va boshqa yirik birjalar zallari kompyuterlarga o’tganidan keyin bo’shab qoldi. Ammo Nyu-York birjasida operasiyalar hamon inson ishtirokida amalga oshiriladi.