Chakana savdoda tovar muomalalarining hisobi va auditi

 
2.2. Chakana savdoda tovarlarni analitik va sintetik hisobining amaliy 
jihatlari 
O’zbekiston Respublikasida «Mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxiga 
kiritiladigan mahsulot (ish, xizmat)lar ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi 
hamda moliyaviy natijalarning shakllanish tartibi to’g’risida»gi Nizomning kuchga 

---

31
 
kirishi moliyaviy holatni to’g’ri aniqlashga, xarajatlarni tartibga solish uchun 
qaratilgan chora va tadbirlardan biri bo’ldi. Nizom xo’jalik yurituvchi sub’ektlar 
yuridik va jismoniy shaxslar uchun O’zbekiston Respublikasida mahsulot (ish, 
xizmat)lar tannarxiga kiritiladigan xarajatlarni aniqlash bir xilda bo’lishini 
ta’minlash maqsadida, shu bilan birga hisob va hisobot haqidagi qonunlarni 
inobatga olgan holda ishlab chiqilgandir. 
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevral va 2003 
yil 15 oktyabrdagi 444-sonli Qarori bilan qabul qilingan "Mahsulot (ishlar, xizmat) 
tannarxiga kiritiladigan mahsulot (ishlar, xizmat)ni ishlab chiqarish va sotish 
xarajatlarini tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida"gi 
Nizomi korxona va tashkilotlarda moliyaviy natijalarni aniqlashda bir qator 
o’zgarishlarga olib keldi, Nizomda keltirilgan xarajatlarning turlanishi, eng avvalo, 
xarajatlarning to’g’ri va to’la aks ettirish, moliyaviy hisobotni tuzishda foyda va 
zararlarni aniqlashga qaratilgan. 
Savdoda moliyaviy natijalar holatini aniqlashning o’ziga xos xususiyatlari 
bo’lib, asosan moliyaviy natijani shakllantiruvchi bu tovarning shartnoma, ya’ni 
sotib olish bahosiga qo’shiladigan savdo ustamasidir. Savdo ustamasini tovarning 
sotib olish bahosiga qo’shilishi tufayli tovarni sotish bahosi tashkil topadi. Savdo 
ustamasi tovarlarni iste’molchilarga yetkazib berish bilan bog’liq bo’lgan 
xarajatlarni to’liq qoplaydi va (yalpi) daromadni shakllantiradi. Shuning uchun har 
oyda sotilgan tovarlarga taalluqli savdo ustamasining o’rtacha foizi aniqlanadi. 
Savdoda sotilgan tovarlarga taalluqli bo’lgan savdo ustamasi tashkilotni sifat 
ko’rsatkichi deb hisoblanadi, bu summa "Savdo ustamasi" schyotining kredit 
tomonida ko’rsatiladi. Xarajatlar esa "Davr xarajatlari" schyotining "Sotish 
xarajatlari" (savdo tashkilotlari uchun muomala xarajatlari) schyotida yig’ilib 
boriladi. 
Demak, moliyaviy natijalarni holati bevosita "Savdo ustamasi" schyotining 
kredit tomonidagi qoldiqqa va muomala xarajatlari holatiga nisbatan aniqlanadi. 
Moliyaviy natijani aniqlashda 9020-"Tovarlarni sotishdan olingan daromadlar" 
schyotida jami sotilgan tovarlar summasi ko’rsatiladi. Bu schyotdagi ma’lumot 

---

32
 
moliyaviy natijani shakllantiruvchi ko’rsatkich hisoblanib, alohida ahamiyatlidir. 
Bu schyotda sotilgan tovarlar summasi ikkita moddiy javobgar shaxs, ya’ni kassir 
va moddiy javobgar shaxslarning hisobotida ko’rsatiladi, har ikkala hisobotda ham 
tovarlar sotish bahosida olib boriladi. 
Savdo tashkilotlarining xo’jalik faoliyatida ko’zda tutilmagan foyda va 
zararlar saqllanishi ham mumkin. Bundan favquloddagi foyda va zararlarga 
shartnoma shartlarini bajarmaslik oqibatida mol yetkazib beruvchilardan olingan 
yoki ularga to’langan jarimalar kiradi. Bunday jarimalar 9710–«Favquloddagi 
foyda» va 9720 «Favquloddagi zararlar» schyotida ko’rsatiladi. 
Favqulodda daromadlar ham, zararlar kabi, uchta mezonga muvofiq bo’lishi 
kerak: 
- juda kam uchraydigan (biroq jiddiy ahamiyatga molik) hodisa bo’lishi; 
- korxonaning odatdagi faoliyati bilan hech qanday aloqaga ega bo’lmasligi; 
- korxona rahbariyati qarorlariga bog’liq bo’lmasligi lozim. 
Ushbu asosiy mezonlarni e’tiborga olgan holda shuni ta’kidlash kerakki, ular 
juda ko’p hollarda qanday daromadlar (zararlar) favqulodda (g’ayrioddiy) deb tan 
olinishi mumkin degan savolga batafsil javob bermaydi. Na soliqqa oid va na 
buxgalteriya qonun hujjatlari ushbu masalani hal qilmaydi, xolbuki buxgalteriya 
hisobi xalqaro standartlarida u yetarlicha aniq oydinlashtirilgan. Masalan, 
favqulodda moddalarga quyidagilar kiradi: mol-mulkning majburiy tarzda olib 
qo’yilishi natijalari, yirik baxtsiz hodisalarning oqibatlari, joriy etilgan qonunlar 
yoki me’yoriy hujjatlarga muvofiq taqiqlashlar natijasida yuzaga kelgan zararlar va 
boshqalar. 
Favqulodda daromadlar va xarajatlar hisobvaraqlaridan foydalanishga oid 
misollar: 
- tabiiy ofatlardan keyin inventarizatsiya qilish chog’ida aniqlangan 
materiallar kamomadlari aks ettirilgan: 
D-t 9720 «Favqulodda zararlar» 
K-t 1010 «Xom ashyo va materiallar». 
Moliyaviy natijalarni aniqlash maqsadlarida 9900 «Yakuniy moliyaviy 

---

33
 
natija» schyotidan foydalaniladi. 
9910-«Yakuniy moliyaviy natija» hisobvarag’i hisobot yilida korxona 
faoliyatini yakuniy moliyaviy natijasini shakllantirish to’g’risidagi axborotni 
umumlashtirish uchun mo’ljallangan. Yakuniy moliyaviy natija (foyda yoki zarar) 
ana shu faoliyat turlari bo’yicha xarajatlar summasiga kamaytirilgan, asosiy 
faoliyatdan olingan daromadlar, moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar va 
favqulodda daromadlar moliyaviy natijasining qo’shilishidir. 9910-hisobvaraq 
debeti bo’yicha korxonaning zararlari (xarajatlari), krediti bo’yicha esa— foydasi 
(daromadlari) aks ettiriladi. Hisobot davri uchun debet va kredit aylanmalarining 
taqqoslanishi hisobot davrining yakuniy moliyaviy natijasini ko’rsatadi.
Har bir hisobot davrining oxirida 9910-«Yakuniy moliyaviy natija» 
hisobvarag’ining debet va kredit tomonlarining ko’rsatkichlari jamlanadi va 
hisobot davri uchun umumiy balans foydasi (yoki zarari)ni tavsiflovchi mazkur 
hisobvaraqda oid umumiy saldo hisob-kitob qilinadi. 
Hisobot yili nihoyasiga yetishi bilan yillik buxgalteriya hisobotini tuzish 
chog’ida 9910-«Yakuniy moliyaviy natija» hisobvarag’i yopiladi. Hisobot yili sof 
foydasi (zarari) 9910-hisobvaraqdan 8710-«Hisobot yilining taqsimlanmagan 
foydasi (zarari)» hisobvarag’ining debeti (zarar) yoki kreditga (sof foyda) 
o’tkaziladi. 
Foyda ko’rilgan 
hollarda:
D-t 9910 «Yakuniy moliyaviy natija» 
K-t 8710 «Hisobot yilidagi taqsimlanmagan foyda». 
Zarar ko’rilgan hollarida: 
D-t 8710 «Hisobot yilidagi taqsimlanmagan zarar»
K-t 9910 «Yakuniy moliyaviy natija». 
Hisobot davri uchun korxona barcha daromadlari va xarajatlarining 
taqqoslanishi va faoliyatiga oid yakuniy moliyaviy natija aniqlanishi “Moliyaviy 
natijalar to’g’risida hisobot”
14
da (buxgalteriya hisobotini 2-son shakli) aks 
14
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2002 yil 27 dekabrdagi 140-sonli buyrig’iga 1-
sonli ilova, O’zR AV tomonidan 2003 y. 24 yanvarda ro’yxatga olingan №1209

---

34
 
ettiriladi. 
Tovarlar, mahsulotlar, ishlar, xizmatlarning sotilishidan olingan daromadlar 
korxonaning ko’proq yoki kamroq doimiy tusga ega bo’lgan, daromadlar olish 
bo’yicha asosiy faoliyati bilan bog’liqdir. Aynan mana shunday daromadlarni kelib 
tushishi (sotishdan olinadigan tushum) moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot 010-
satrida aks ettiriladi. 
Boshqa har qanday daromadlar (tushum) boshqa faoliyatning paydo 
bo’lishini anglatmaydi, bu asosiy faoliyat bilan bog’liq bo’lmagan boshqa 
daromadlardir. 
Boshqa operatsion daromadlar guruhi mavjud—bu asosan, mol-mulkning 
sotilishi, undirilgan penya, jarima, ustamalar, hisobdan chiqarilgan kreditorlik va 
deponentlik qarzlari singari bir martalik operatsiyalar korxonaning asosiy faoliyati 
bilan bog’liq bo’lmagan ko’pgina bir marotabalik boshqa daromaddir. Qolaversa, 
asosiy vositalar va boshqa aktivlarni sotilishi chog’ida yalpi daromadga jami 
olingan tushum emas, balki faqat sotish bahosi bilan haqiqatdagi tannarx (qoldiq 
qiymat — asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar uchun) o’rtasidagi farq kiritiladi. 
Bunday daromadlar 2-son shaklning 090-satri bo’yicha aks ettiriladi. 
Shuningdek asosiy faoliyatga tegishli bo’lmagan moliyaviy faoliyatdan 
olinadigan daromadlar ham mavjud-bular royalti, foizlar, dividend, kurs farqlari va 
boshqa ko’rinishdagi daromadlardir — bular asosan, doim faol tadbirkorlik 
faoliyati bilan bog’liq bo’lmagan «passiv» daromadlardir. Moliyaviy faoliyatdan 
olingan daromadlar 110-160-satrlar bo’yicha aks ettiriladi. Agar shu kabi 
daromadlar maqsadga yo’naltirilgan doimiy faol faoliyat bilan masalan, moliyaviy 
lizingdan olingan daromad kabi, bog’liq bo’lsa unda bu narsa korxonaning asosiy 
faoliyati bo’lib hisoblanadi va bunday daromadlar Moliyaviy natijalar to’g’risidagi 
hisobotning 010-satri bo’yicha aks ettirilishi kerak. Quyidagi 3-jadvalda 
«SHAXRABONU MADINA SAVDO» MCHJ korxonasining 2018 yil 1-yanvar 
holatiga moliyaviy natijalari to’g’risida ma’lumotlari keltirilgan.
Ushbu 
jadvaldagi 
ma’lumotlarga 
nazar 
tashlaydigan 
bo’lsak 
«SHAXRABONU MADINA SAVDO» MCHJ korxonasining 2018 yil 1-yanvar 

---

35
 
sof foydasi 51688,9 ming so’mni tashkil etgan. Bunda davr xarajatlari 61192.9 
ming so’mni tashkil etgan. Bundan tashqari korxonaning boshqa daromadlari ham 
mavjud, bu esa 2018 yil 1-yanvar holatiga 24329.9 ming so’mni tashkil etadi.
“Mahsulotlar (tovarlar, ishlar va xizmatlar) sotilishdan sof tushum” (010-satr 
moddasida xaridorlar va buyurtmachilardan olingan(olinishi lozim bo’lgan), 
soliqlar (qo’shilgan qiymat solig’i, aktsiz solig’i) va qaytarib berilgan tovarlar va 
tayyor mahsulotlarning qiymati, shuningdek xaridorga sotish narxlari yuzasidan 
berilgan chegirmalar chiqarib tashlangan holda mahsulotlar, tovarlar, ishlar va 
xizmatarning realizatsiya qilinishidan tushum ko’rsatiladi.
010-satr asosiy faoliyatdan olingan daromadlarni hisobga oluvchi 
hisobvaraqlar (9000-hisobvaraq) ma’lumotlar asosida to’ldiriladi. 
Asosiy faoliyat turi mol-mulkni ijaraga (lizingga) berish bo’lib 
hisoblanadigan korxonalar 010-satrda hisoblab yozilgan ijara to’lovi summasini 
(lizingga oid to’lovini) aks ettiradilar. 
Vositachi korxonalar 010-satrda komission taqdirlashlar summasini aks 
ettiradilar. 
“Sotilgan mahsulotlar (tovarlar, ishlar va xizmatlar) tannarxi” moddasi 
bo’yicha (020-satr) sotilgan mahsulot (tovarlar, ishlar va xizmatlar)ning tannarxi 
summalari ko’rsatiladi.