Çərxi-fəleyküm “Səudiyyənin pullarını necə

Qə dim  Yu na nıs ta nın  ib ti dai,  ən 

il kin  döv rü  “sok ra ta qə dər ki  dövr” 

ad la nır. Hə min dövr era mız dan əv-

vəl VI əsr dən IV əs rə, yə ni Sok ra tın 

fi  lo sofl  u ğu na dək  da vam  edib.  Sok-

ra ta qə dər ki  fi  lo sofl  ar  mi fo lo gi ya dan 

gə lən, dün ya nın ya ra nı şı, tan rı lar, tə-

biəti ida rə edən qa nun lar haq da əsas 

bi gi lə rə  şüb hə  ilə  ya naş ma ğa  baş la-

dı lar. On lar dün ya nın ma hiy yə tin də 

əs lin də nə lə rin dur du ğu, onun ne cə 

in ki şaf et di yi, bu in ki şa fın, ümu miy-

yət lə, olub-ol ma dı ğı ilə əla qə dar çox-

lu  sual lar  üzə rin də  baş  sın dır dı lar. 

On la rın  fəl sə fi   bi lik lə ri  əsa sən,  dün-

ya nın qu ru lu şu ilə əla qə dar idi.

La kin elə fi  kir ləş mək la zım de yil ki, 

fi  lo sofl  ar in san haq da fi  kir ləş mir di lər. 

Qə dim yu nan la rın tə səv vü rün də in-

san dün ya ilə sıx bağ lı idi və əs lin də 

onun ki çi cik bir ini ka sı sa yı lır dı. Əgər 

dün ya  kos mos,  mak ro kos mos  idi sə, 

in san  da  mik ro kos mos,  yə ni  Kos-

mo sa bən zər olan, onun ki çi cik bir 

his sə si  idi.  Ma hiy yət,  ya xud  il kin 

ma te ri ya,  var lıq  və  yox luq,  zə ru-

rət və tə sa düf, nə ha yət, ölüm və 

ölüm süz lük həm dün ya ya, həm 

də in sa na aid idi. Qə dim yu nan 

fi  lo sofl  a rı  məhz  bu  an la yış la rın 

va si tə siy lə xe yir və şə rin, azad-

lıq və qul lu ğun, ruh və şüurun 

(lo qos)  nə dən  iba rət  ol du ğu nu 

an la ma ğa ça lı şır dı lar. Bi zə qə dər 

gə lib  çat mış  de yim lər  və  fraq-

ment lər çox vaxt müasir in san lar 

üçün  an la şıl maz  və  qa ran lıq dır, 

am ma  bu na  rəğ mən  on la rı  an la-

ma ğa  cəhd  gös tər mək  zə ru ri dir, 

çün ki biz yal nız bun dan son ra bü-

tün  gə lə cək  fəl sə fi   cə rə yan lar  üçün 

əsa sa  çev ri lən  şey lə rin  ək sə riy yə ti ni 

dərk et mək im ka nı ta pa ca ğıq.

Nə ha yət siz lik, qlo bus və 

gü nəş saatı

Mi let  mək tə bi ni  təm sil  edən 

ikin ci  fi  lo sof,  Fa le sin  tə lə bə si 

Anak si mandr  (era mız dan  əv vəl 

611-546-cı  il lər)  də rin  ağıl  sa hi bi 

sa yı lan müd rik və xe yir xah bir in-

san olub. Be lə nəql edir lər ki, bir 

də fə  o,  mah nı  oxu yan da  uşaq lar 

möh kəm gü lür müş lər. Bu nu fi  lo-

so fa  xə bər  ve rən də  o  de yir:  “Ça-

rə  yox dur,  uşaq la rın  xət ri  üçün 

gə rək  yax şı  oxu maq  öy rə nəm”. 

Anak si mandr  fəl-

sə fə  ta ri xin də  il kin 

ma te ri ya,  kos mo sun 

qu ru lu şu  və  in sa-

nın  əmə lə  gəl-

mə si  ba rə də 

m a  r a q  l ı 

mü la hi-

zə lə ri ilə 

g e  n i ş 

ş ö h  r ə t 

qa za nıb.

Kaina tın  baş lan ğı cı,  hər  şe yin  il-

kin  qay na ğı  Anak si man drın  tə səv-

vü rün də  nə  Fa les  ki mi  su da,  nə  də 

Pi fa qor  ki mi  rə qəm də  idi.  Fi lo sof 

hər  şe yin  baş lan ğı cı  say dı ğı  nəs nə-

ni “apey ron” ad lan dı rır dı. Bu sö zün 

təx mi ni  mə na sı  nə ha yət siz lik  ki mi 

an la şı lır. Fə za da, on da qə rar tut muş 

aləm lər də - hər şey apey ron dan baş-

la nır. O, əbə di, də yiş məz dir və bü tün 

aləm lə ri  eh ti va  edir. Anak si mand ra 

gö rə “bü tün ya ra nış la rın və məh vol-

ma la rın bü tün sə bə bi on da dır”. Alim 

bu  söz lər lə  onu  ifa də  et mək  is tə yir 

ki, baş lan ğı cı il kin ma te ri ya olan bir 

şe yi bəl li tə bii sti xi ya – su, tor paq, ha-

va, ya xud alov he sab et mək ol maz. 

Onun fi k rin cə baş lan ğı cı təş kil edən 

nəs nə ni nə mə kan, nə za man öl çü lə ri 

ilə ifa də et mək müm kün dür və nə-

ha yət siz sa yı lan bir şe yi yal nız əbə-

di  hə rə kət lə  mü qa yi sə  et mək  olar. 

“His sə lər  də yi şir,  tam  isə  daim  də-

yiş məz dir” – Anak si mandr bu söz lə-

riy lə fak ti ki ola raq kainat da ener ji nin 

it mə mə si  qa nu nu nu  xey li  qa baq la-

yır dı. O, il kin baş lan ğı cı tər ki bin dən 

“on da kı əks lik lər ay rı lan”, mə sə lən, 

“is ti  və  so yuq,  nəm  və  qu ru”  ki mi 

ümu mi  bir  Va hid  ola raq  gö rür dü.

Bax bu xü su siy yət lər müəy yən şey-

lə rə  və  sti xi ya la ra,  yə ni  ün sür lə rə 

uy ğun dur: alo va - is ti, bu za  -so yuq, 

su ya - rü tu bət, tor pa ğa – qu ru luq və 

sairə.

Anak si mandr  kaina tın  ma raq lı 

geosent rik mən zə rə si nin də təs vi-

ri ni ve rə bil miş di: “Yer heç bir tə-

rəf dən bağ lı ol ma dı ğı üçün sər bəst 

fə za da dır və hər tə rəf dən, hər şey-

dən  ey ni  uzaq lıq da  ol du ğun dan 

ye rin də  qa la  bi lir”.  Diq qət  et sək, 

gö rə rik ki, bu söz lər müəy yən mə-

na da XVII əsr də Nyu to nun for ma-

laş dır dı ğı ümu mi ca zi bə qa nu nu-

nu əks et di rir.

Yu nan  fi  lo sofl  a rı  ara sın da  ilk 

də fə  Anak si mandr  de yib  ki,  Yer 

kü rə şək lin də dir, daim fır la nır və 

so yu ğun, is ti nin mən bə yi də məhz 

bu hə rə kət dir. O həm də Yu na nıs-

tan da ilk də fə gü nəş saatı nı ix ti ra 

edə rək ge cə-gün düz bə ra bər li yi ni, 

gün  dön mə si ni  müəy yən  edə  bil-

miş,  ma te rik  və  okean la rın  kon-

tur la rı nı  çək miş,  sə ma  qlo bu su 

dü zəlt miş di.

Yer də  hə ya tın  ya ran ma sı  haq da 

Anak si mand rın tə səv-

vür lə ri  də  müasir 

el mi  ba xış la ra  ya-

xın dır: “İlk hey van-

lar  rü tu bət də  ya-

ra nıb lar  və  on la rın 

üzə ri  iri  ti kan lar la 

ö r  t ü  l ü 

olub. 

La kin  bu  hey van lar  bö yü yən dən 

son ra qu ru ya çı xır dı lar və on la rın ti-

kan lı ör tü yü qu ru yub tö kü lür dü və 

bun dan son ra hey van lar qı sa müd-

dət  ya şa yır dı lar”.  İn sa nın  tə ka mül 

pro se si  nə ti cə sin də  əmə lə  gəl mə si 

ba rə də  nə zə riy yə  də  Anak si mand-

ra aid dir: “İn san baş qa növ dən olan 

hey van lar dan ya ran dı”. 

Mi let mək tə bi nin üçün cü məş hur fi -

lo so fu Anak si mand rın tə lə bə si Anak-

si men (era mız dan əv vəl 585-524-cü il-

lər) idi. Onun qis mə ti nə Yu na nıs ta nın 

da xi li çə kiş mə lər dən, mü ha ri bə lər dən 

əziy yət  çək di yi  bir  dövr də  ya şa maq 

düş müş dü.  Fi lo sof  ya zır dı:  “Məhv 

ol maq dan  və  qul  ki mi  ya şa maq dan 

qor xa-qor xa sə ma vi mə sə lə lər haq da 

ne cə  dü şün mək  olar?”  Am ma  bu-

na bax ma ya raq, Anak si men əsl alim 

ki mi  bö yük  nəs nə lər  ba rə də  fi  kir ləş-

mək dən də vaz keç mir di və Kaina tın 

əsas la rı  haq da  özü nün  ori ji nal  nə zə-

riy yə si ni  ya rat mış dı.  Anak si mand-

rın  tə lə bə si  ol du ğun dan  Anak si men 

onun müəl li mi olan Fa le sin ir si nə də 

də rin  hör mət lə  ya na şır dı.:  “Qoy  bi-

zim bü tün nitq lə ri miz Fa le sin adı ilə 

baş lan sın”. Elə bu sə bəb dən də alim 

Fa le sin “Su”, Anak si mand rın “Nə ha-

yət siz lik”  nə zə riy yə lə ri ni  ahəng dar 

şə kil də bir ləş dir mə yə səy gös tə rir di.

Anak si men  bü tün  var 

olan lar dan  il kin  əsa sı,  il kin 

ma te ri ya ki mi nə ha-

yət siz,  qey ri-müəy-

yən  for ma ya  ma lik 

olan ha va nı gö tür dü. 

Bü tün  var lıq lar,  bü-

tün sti xi ya lar və hətt  a 

bü tün  tan rı lar  Anak-

si me nin  fi k ri nə  gö rə 

ha va dan  ya ra nır.  Fi lo sof 

on la ra  “ha va nın  öv lad la-

rı” de yir di. Sti xi ya la rın ha-

va dan ya ran ma sı hə lə Fa les 

tə rə fi n dən  for ma laş dı rı lan 

“sıx laş ma  və  sey rək ləş mə” 

nə ti cə sin də  baş  ve rir di:  “Ha va 

sey rək lə şə rək  alo va,  sıx la şa raq 

kü lə yə,  son ra  da  bu lu da  çev ri-

lir. Lap sıx la şan da isə su ya, son ra 

tor pa ğa,  da şa  dö nür.  Bü tün  qa lan 

şey lər də daş dan ya ra nır”. Ha va öz-

öz lü yün də “gö zə gö rün məz dir, la kin 

so yuq, ya is ti, nəm, ya qu ru, hə rə kət li 

olan da  du yu lur”.  Be lə lik lə,  Anak si-

men müəl li mi Anak si mandr tə rə fi n-

dən irə li sü rü lən “əks lik lə rin toq quş-

ma sı” prin si pi nə sa diq qa lır.

Bi zim zə ma nə yə Anak si me nin da-

ha bir de yi mi də gə lib çı xıb. On da kı 

fi  kir qə dim fi  lo sofl  a rın il kin ma te ri ya 

mə sə lə si nin in san və onun ca nı ilə ne-

cə bağ lı ol du ğu haq da çox şey de yir: 

“Bi zim ha va tə rə fi n dən qu ru dul muş 

ca nı mı zın bü tün vü cu du ne cə sıx laş-

dı rıb sax la dı ğı ki mi, nə fəs və ha va da 

bü tün  Kos mo su  əha tə  edə rək  sax la-

yır”. Be lə lik lə in san yal nız Kos mo sun 

bir par ça sı (mak ro kos mos) ki mi yox, 

həm də onun ki çik su rə ti (mik ro kos-

mos) ki mi qə bul edi lir.

Ha va nın  il kin  ma te ri ya  ol ma sın-

dan çı xış edə rək, Anak si men bir çox 

mə sə lə lə ri həll et mə yə ça lı şır dı. Mə-

sə lən,  o,  be lə  gü man  edir di  ki,  Yer 

bir düz tə bə qə dir və al tın da kı, onun 

ağır lı ğın dan sı xıl mış ha va qa tı üzə-

rin də  qə rar  tu tub.  Hə min  ha va 

çox qu ru olan da, Ye rin için dən 

ke çir ki, bu da zəl zə lə lə rə sə bəb 

olur.  Anak si men  fi  kir lə şir di 

ki, göy qur şa ğı on dan ya ra nır 

ki, gü nəş şüala rı bu lu dun (sı-

xıl mış  nəm  ha va nın)  için dən 

ke çə  bil mir  və  onun  sət hin-

dən  əks  edi lir.  Göy  isə  üzə ri-

nə  ya nar  mis mar la ra  bən zə yən 

ul duz la rın  sal xım-sal xım,  ya xud 

ay rı ca yar paq lar şək lin də san cıl dı-

ğı buz qüb bə dən iba rət dir.

N 38(47) 09.10.2015

6

Q

ə ri bə  za man da  ya şa yı rıq.  Ki mi  din di rir sən,  fəl sə fə-

dən  da nı şır,  fi lo sof lar dan  si tat  gə ti rir.  Bu  si tat la rın 

de mək  olar  ki,  ha mı sı  ar tıq  əz bə ri miz dir,  am ma  çi-

fay da, on lar dan bəh rə lə nə bi li rik mi? On lar da kı mən-

ti qi hə ya tın ən həs sas an la rın da tət biq edib ağır di lem ma lar 

ara sın da se çim edə bi li rik mi? Mən cə, yox. Elə bu na gö rə də, 

bu sil si lə də ye ni yet mə lə ri mi zə fəl sə fə və fi lo sof lar dan söh bət 

aça ca ğıq. Qoy, bə zi lə ri si tat gə ti rib ağıl lı gö rün mək is tə yən-

də, bi zim öv lad lar adı çə ki lən fi lo so fun baş qa la rın dan nə ilə 

fərq lən di yi ni  də  bil sin.  Bu  ya zı la rı  14-17  yaş  ara sın da  olan 

uşaq la rı nız  mü tə ma di  oxu sa,  dü şün mək,  təh lil  et mək  öy rə-

nər lər. Am ma bö yük lə rin də oxu ma sın da fay da var, çün ki di-

le tant lıq əs lin də, bö yük lər dən ki çik lə rə ke çir...

Sil si lə miz fi lo sof lar dan, on la rın ya rat dı ğı fəl sə fi sis tem lər dən 

söz açır. Bi zə bəl li olan ilk fəl sə fi tə lim lər çox qə dim za man-

lar da – era mız dan əv vəl VI əsr də ya ra nıb. Ma raq lı sı bu dur ki, 

fəl sə fə nin konk ret ha ra da ya ran dı ğı nı söy lə mək müm kün de-

yil.  O,  təx mi nən  ey ni  dövr də  bə şə riy yə tin  bü tün  si vi li za si ya 

mər kəz lə rin də,  yə ni  həm  Hin dis tan da,  həm  Çin də,  həm  də 

Yu na nıs tan da ya ra nıb.

“Fəl sə fə” sö zü nün özü yu nan mən şə li dir. Özü nü “fi lo sof”, yə-

ni “müd rik li yi se vən in san” ad lan dı ran ilk şəxs məş hur yu nan 

mis ti ki və ri ya ziy yat çı sı Pi fa qor olub. Bu söz Qə dim Yu na nıs-

tan da qı sa bir za man da çox po pul yar olub və “fi lo sof” rüt bə-

si cə miy yət için də ən hör mət li, müd rik adam la ra aid edi lib. 

Am ma məş hur Sok rat bu mə qa mı  özü nün şəx si nü mu nə siy lə 

po pul yar laş dı ran, müd rik li yi dil lər əz bə ri ol muş ilk şəxs ki mi 

ta ri xə dü şüb.

İl lər, əsr lər ke çir, qə dim si vi li za si ya lar ta rix səh nə sin dən bir-

bir çı xır dı, la kin el min və in cə sə nə tin çox qə dim lər də ya-

ran mış  bü tün  sa hə lə ri  ki mi,  fəl sə fə  də  ya şa yır,  in-

ki şaf  edir,  tək mil lə şir di.  Hə min  bu  tək mil ləş mə 

pro se si bi zim gün lə rə dək da vam et mək də dir.

İl qar ƏL Fİ

Sokrataqədərki 

düşüncə

---