Бяйляр абдуллайев
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 39 məlumatlı bir mütəfəkkirdir. Bu mütəfəkkirin əsərlərini al- man şərqşünası Karl Brokkelman on qrupa bölmüşdü. Onları Fiqh, Kəlam (Doqma), Fəlsəfə, Riyaziyyat. Astro- nomiya, Təbabət, Falabaxma, Minerologiya və Musiqi sıralayan tusişünas alim hər bir bölmə haqqında qısa məlumat vermişdir. (48, səh.24). İbn Sina və Bəhmənyar məktəbinə mənsub olan müəllimlərindən təhsil aldığı üçün elmi yaradıcılığında əsası Şərqə söykənən qədim yunan idealist fələsəfəsinin və orta əsrlər Şərq peripatetiklərinin təsiri açıqca hiss olunmaqdadır. Özünə Aristotel və İbn Sina kimi ensiklo- pedik elm nəhənglərini örnək götürən zəmanəsinin bu məşhur alimi fəlsəfə, psixologiya, nücum, məntiq, riyaziy- yat, mədənşünaslıq, tarix, ədəbiyyat, coğrafiya, ilahiyyat, etika, estetika, iqtisadiyyat və s. çoxlu sahələrə aid yazdığı mövzulara ömrünü sərf etmişdir. Tusi mənşəcə bir Azəri türkü olsa da öz dövrünün adət- ənənəsinə uyğun olaraq ərəb və fars dillərində yazırdı. Hələ kiçik yaşlarından güclü mütailə ilə məşğul olan Tusinin maraq dairəsi olduqca geniş idi. Bütün tədqiqatçılar bu dahi alimin elmi yaradıcılığının ensiklopedik bir səciyyə kəsb etdiyini dəfələrlə vurğulanmışlar. Bu alimin hərtərəfli, zəngin və geniş yaradıcılığı haqqında qısa məlumat verməyi özümüzə borc bilirik. «Əxlaqi-Nasiri» yəni, «Nasirin əxlaqı» adı ilə tanınan və Tusiyə ilk dünya şöhrəti gətirən əsər yazılış tərzinə və mövzularının üslubuna görə Şərq xalqları arasında ən çox sevilən bir əxlaq abidəsi oldu. İslam dünyasında ilk dəfə bir sistematik etik kitabının müəllifi olan Tusi bu kitabın yazılmasına böyük və gərgin əmək sərf etmiş, bir çox Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 40 əsərləri kimi bu əsəri də çox çətin şəraitdə, ismaililərin əlində həbsdə olarkən qələmə almışdı. Tusinin 1232-ci ildə Kuhistan ismaililərinin rəhbə- ri Nasirəddin Möhtəşəmin tələbi ilə yazdığı bu əsərdə etik nümunələr, əxlaqi dəyərlər öz əksini tapmışdır. Müasir dövrdə «Etika» adı ilə də tanınan bu kitabda Tusi özündən əvvəlki məşhur filosofların da bəyənilmiş düşüncələrinə bu əsərdə də rast gəlinir. Bunlardan əlvə olaraq Şərq dünyasında tanınmış «Kəlilə və Dimnə», «Ərdəşir Babə- kan», «Ənuşrəvanın vəsiyyətləri» kimi şifahi xalq ədəbiy- yatının müdrik və aqilanə məsləhətləri də, eyni zamanda «Mərzbannamə» («Canişinin kitabı») və «Siyasətnamə» («Siyasət kitabı») kimi ictimai-siyasi mövzulara həsr olun- muş fikirləri də Tusi bu kitaba daxil etmişdir. (32,səh.13.) Böyük Səlcuqlu dövlətinin vəziri, siyasətçi və tarixi şəxsiyyət kimi məşhur olan Əbu Əli Əl-Həsən ət-Tusi Nizamülmülkün (1018 - 1092) müdrik fikirlərinin cəmləş- diyi «Siyasətnamə» əsəri formasında yazılan bu etik-fəlsəfi traktatda Tusinin fəlsəfi dünyagörüşü və psixoloji-pedaqoji fikirlərinə də rast gəlmək mümkündür. Bir sıra əxlaqşünaslar Tusinin bu əsərini təqlid etmək istəsələr də hələlik ki, 800 il ərzində fars dilində «Əxlaqi-Nasiri» kimi ikinci bir yüksək səviyyəli əsərə təsadüf olunmadığı bir sıra tədqiqatçılar tərəfindən vurğulanmışdır. Bu əsər Tusinin dövründə müəyyən səbəblər üzündən üç dəfə yenidən işlənmiş və hər dəfə yeni-yeni ideyaları bu əsərdə qeyd edə bilmişdir. Üç məqalə, otuz fəsildən ibarət olan bu tarixi abidə Yaxın və Orta Şərq ölkələrində uzun müddət əsas əxlaq dərsliyi kimi işlənmişdir. Bu məşhur əsərindən başqa Tusinin digər sanballı əsəri «Zic-i elxani» («Elxani astronomik cədvəli») çoxlu NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 41 astronomik, riyazi və coğrafi cədvəlləri ilə məşhurdur. Planetlərin geosentirik orbitinin əsas elementləri verilən bu əsərdə riyaziyyat və nücum elminə dair mükəmməl ümumiləşdirmələr aparan alimin bu əsərini bəzən «Elxani təqvimi» deyə də tanıyırlar. Dünyanın bir çox nüfuzlu kitabxanalarında bu əsərin nüsxələrinə rast gəlinir, çünki, «Zic-i elxani» əsərində 1700 illik astronomiya müşahidələri öz təcrübəsini dəqiq bir surətdə ortaya çıxartmışdır. Planetlərin sutkalıq orta hərəkti haqqındakı məlumatlar son dərəcə dəqiqliklə hesablanmışdır ki, bu da müasir astronomiya cihazlarının köməyi ilə əldə edilən dəqiq məlumatlardan çox cüzi bir surətdə fərqlənmişdir. «Zic-i elxani» əsərində verilən cədvəllər dörd kitabdan ibarətdir, bu əsrin birinci kitabında yunan, fars, yəhudi, ərəb və türk təqvimləri barədə məlumat verilir və bu təqvimlərin birindən digərinə keçmək üsulları izah olunur. İkinci kitabda isə ulduzların yerdəyişməsi və onların ekliptik koordinatlar üzrə yerləşməsi barədə söhbət açılır. «Zic-i elxani» əsərinin üçüncü və dördüncü kitablarında isə astrologiya məsələlərinə toxunulur. Tusinin «Zic-i elxani» əsərində riyaziyyata, coğrafiyaya və astronomiyaya aid verdiyi cədvəllər öz dövrünün elmi informasiyasına görə çox qabaqcıl bir mövqeyə malik idi. Bu cədvəllər içərisində altımışlıq say sistemində sinusun və tangesin (döngənin və toxunanın) üçrəqəmli triqonometriya cədvəlləri verilmişdir. Bu dövrdə məşhur olan 256 şəhərin coğrafi koordinatların cədvəlinə da rast gəlmək mümkündür. Məşhur səyyah və kaşif Xristofor Kolumbun (1451 - 1520) müəllimi, tanınmış italyan alimi Paolo dal Pozzo Toskanelli (1397 – 1482) Tusinin «Zic-i elxani» əsərində Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|