Blokcheyn va moliyaviy texnologiyalar

1 bitkoin = 1000 millibitkoin=1 000 000 mikrobitkoin=100 000 000 satoshi
Shunday qilib, uzatilishi mumkin bo’lgan eng kam miqdor 0,00000001 bitkoin bo’lib, uni ixtirochisi sha’niga “satoshi” deb atashgan.Bitkoin blokcheynida yangi tranzaktsiya qo’shish va buning natijasida yangi bitkoin yaratish uchun mayning deb nomlanadigan konsensusni amalga oshirishingiz kerak bo’ladi. Bu esa alohidainsonlar tarmoqdagi o’z hizmatlari uchun mukofotlanishlari mumkinligini anglatadi. Maynerlar tranzaktsiyalar bilan ishlaydilar hamda tarmoqning havfsizligini mahsus qurilmalar yordamida ta’minlab turadilar va buning evaziga yangi bitkoinlarga ega bo’ladilar.Shunday qilib, ba’zi foydalanuvchilar (tugunlar) blokcheyndagi tranzaktsiyalarning havfsizligini ta’minlash, uni saqlash va verifikatsiya qilish uchun o’z hisoblash quvvatlarini ishlatadilar. Lekin ishga tushib ketgan minglab maynerlarning bittasigina eng avval yechimni topadi va buning uchun bitkoin bilan mukofotlanadi, ya’ni, g’olib hammasiga ega bo’ladi. Shunday qilib, tarmoqda tasdiqlangan va qayd qilingan bo’lish uchun har bir blok mashinaviy va algoritmik consensus natijasi bo’lishi lozim. Xuddi shu jarayon proof of work (PoW) yoki ishning bajarilganini tasdiqlash deb nomlanadi. Yechilishi kerak bo’lgan masalaning murakkablik darajasi har 2016 blokda o’zgarib turadi. Tarmoq murakkablik darajasini shunday o’zgartiradiki, dunyo miqyosidagi hisoblash quvvatlrini jalb qilgan holda 2016 ta blokni generatsiya qilish uchun 14 kun kerak bo’lsin. Demak, tarmoq quvvati oshgan sari, murakkablik darajasi ham orta beradi. Mayning – bu ma’lumotlarni taqsimlangan va markazlashmagan holda deshifrovka qilish yoki matematik hisob-kitoblarni amalga oshirish protocoli yoki algoritm (SHA-256 va RIPEMD-160 xesh-algoritmlardir. Ikkilangan xesh SHA-256 xesh-bloklar olish uchun ishlatiladi (proof-of-work) RIPEMID-160 esa bitkoin adreslar hosil qilish uchun ishlatiladi)laridir. Maynerlar nafaqat ma’lumotlarni deshifrovka qiladilar va markazlashmagan konsensusni amalga oshirish bilan shug’ullanadilar, balki barcha operatsiyalarning to’g’riligini ham tekshiradilar (verifikatsiya qiladilar). Istalgan inson Bitcoin Core (bitkoin mijozining dasturiy ta’minotini olish imkonini beradigan ochiq kodli dasturiy loyiha bo’lib, u Satoshi Nakomoto tomonidan ishlab chiqilgan original mijoz dastur avlodidir) dasturini ishga tushirishi va barcha operatsiyalarning to’g’riligini shaxsan tekshirib ko’rishi mumkin. Xuddi shu bitkoin protokolining kuchli tomoni hisoblanadi, ya’ni har bir inson tizimdagi barcha ish mavjud qoidalarga binoan amalga oshirilayotganiga ishonch hosil qilishi mumkin.
Bitkoinmayningqilishjarayonijudako’pmiqdordagienergiyasarfinitalabqiladi. Bundako’pchiliktizimlardakengmiqyosdaishlatiladiganProofofwork (PoW) (bajarilganishningisboti) debnomlanganconsensusmexanizmijudako’penergiyasarfigaolibkeladi. Shuning uchun ham blokcheyn tizimining tanqidchilari va bir qancha jurnalistlar bitkoin mayningini bekorga energiya sarf qilish deb ta’riflaydilar. Ammo amaliyot sohasidagi mutaxassislarning fikrlariga ko’ra, bu fikr juda ham to’g’ri emas. Chunki bankomatlar va an’anaviy pullarni chiqaradigan, saqlaydigan, yangilaydigan va transportatsiya qiladigan infratuzilmalarga kerakli bo’lgan energiya sarfi bundan-da ancha ko’proqdir.
Vizantiya generallari muammosi o’ziga xos bir matematik metafora bo’lib, unda aloqa vositalarining butligi va hamsuhbatlarning birligi muammosi ko’rib chiqiladi. Bunda gap shubhali tuyulgan ma’lumotlarni, manba’ni yoki axborotuzatish kanalini qanday qilib qabul qilish haqida boradi. Ushbu muammoni hal qilish uchun biz qandaydir strategiyadan (yoki algoritmdan) foydalanishimiz kerak bo’ladi. Muammoning qo’yilishi quyidagicha bo’ladi: Alohida armiyalarga ega bo’lgan generallar shaxarni qamal qilish uchun o’z harakatlarini o’zaro moslashtirishlar ikerak. Generallar ishonchli elchilar yordamida o’zaro muloqot qiladilar, ammo generallarning ba’zilari sotqin bo’lib, hujum rejasini buzishga harakat qiladilar. Shunday qilib, vizantiya xatosi notug’ri yoki bir-biriga teskari bo’lgan ma’lumotlarni taqdim etishdan iboratdir. Demak, agarda generallar konsensusga (kelishuvga) erisha olishmasa, hujum muvaffaqiyatsiz bo’lib chiqadi. Shunday qilib, muammo ushbu sharoitda haqqoniy generallarga to’g’ri hujum rejasini yoki algoritmni qanday qilib tuzish kerakligida bo’lib chiqadi. Buni sxematik tarzda quyidagicha qilib tasvirlashimiz mumkin:
Ushbu algoritm shunday bo’lishi lozimki, uning asosida loyal generallar o’zaro kelishib, hujumning to’g’ri rejasini tuza olishsin. Buning uchun generallar orasidagi muloqotni o’zaro ishonch munosabatlarini qalbakilashtirib bo’lmaydigan ma’lumotlar almashinish mexanizmi orqali amalga oshirish lozim bo’ladi. Bu masalaning yechimi esa yuqorida aytib o’tilgan proof of work consensus mexanizmiga olib keladi. Blokcheyn texnologiyasi vizantiya generallari masalasining ilk va birinchi yechimidir. Shunday qilib, bitkoin blokcheyni misolida insoniyat tarixida birinchi bora omma uchun ochiq va har bir inson uchun havfsiz bo’lgan reestr hosil qilish va uni saqlash mexanizmi yaratildi. Yuber de Woplanning Finyear jurnalida nashr qilingan maqolasida ko’rsatilishicha: “Qanday qilib blokcheyn tarmoqning turli mamlakatlarda istiqomat qiladigan ikki a’zosi orasida xatoliklarsiz ishonch hosil qilishga yordam beradi? Bu “vizantiya generallari muammosi” deb nomlanadigan matematik masala bo’lib, u birgalikda ishlaydigan information komplekslarning rad etishlik yoki qasddan qilingan xatti-harakatlardan qutula olishligini anglatadi. Ya’ni, tizim uning ba’zi bir tarkibiy qismlari yolg’on yoki zararli ma’lumotlarni jo’natganida ham o’z ishonchliligini yo’qotmasili lozim. Ushbu muammoni hal qilish uchun ishlab chiqilgan protokol kriptografik sistemalardan foydalanadi. Bu esa o’z navbatida maynerlar tomonidan katta hisoblash quvvatiga ega bo’lgan komp’yuterlar ishlatishni talab qiladi. Maynerlar o’ziga hos agentlar bo’lib, ular markazlashmagan ma’lumotlar bazasini doimiy ravishda yangilab turish uchun hisoblash quvvatlarini taqdim etadilar (biz ko’rayotgan holda bitkoinning yoki tranzaktsiyalar ruyhatining ma’lumotlar bazasini). Ma’lumotlar bazasini yangilash uchun maynerlar ma’lumotlarni deshifrovka qilish orqali yangi bloklarni tasdiqlashlari lozim bo’ladi. Maynerlar soni qanchalik ko’p bo’lsa, masala yechimini topish ham shunchalik qiyin bo’ladi. Tarmoqning har bir tugunida raqobat qanchalik kuchli bo’lgan xolda ham protocol o’zgarishsiz qoladi. Bu esa maynerlarning hech bir guruhi ko’pchilik bo’lmasligiga olib keladi”.