Bilimlendiriw ministrligi

Qaldı eki qabat jas kelinshegi,
Kózi dóńgelenip jaǵısta jılap.
"Jolǵa aydan qarap kútemen" dedi,
Jawdı jeńip, aman keliwin sorap.(I.Yu.)
Áste-aqırın adımlap murnınıń astına taqalıp bardım. (M.N.)
Qannan xabarsız aw suwırıp atırǵan Jumabay Jámiylanıń bul háreketinen biyxabar. (K.S.)
Demek, is-háreketti sınlıq mánide bildiretuǵın frazeologizmler sın mánili ráwish frazeologizmler bolıp esaplanadı.

2. 
   Muǵdar-dáreje mánili ráwish frazeologizmler
   

«Mug’dar-da’reje ra’wishinin’ ma’nisin geypara turaqlı so’z dizbekleri de bildiredi: Aradag’ı tım-tırıslıq bir kese shay ishimge sozıldı (T.Q.). Waqıt et pisirimge aynaldı (O’.A). Men izinen qarıs boyı qalmadım (J.S.). Qara suw qara ko’rim jerge aparadı (naqıl). Ko’z jeter jerde siyrek o’sip turg’an mayda sho’plerden basqa heshna’rse joq (O.B).»⁴⁷
Qaraqalpaq tilindegi muǵdar-dáreje mánisindegi ráwish
frazeologizmler is-háreketti muǵdar, ólshem tárepinen sıpatlaydı. Bunday frzeologizmlerge tómendegi birlikler kiredi:

1. 
   Ózi bináy ómirinde ótirik sóylemedi. (322-bet)
   
2. 
   Xalqabad mınaw turǵan jer bolǵanı menen jatıp oqıp atırǵanlarǵa Shımbaydan sonıń ózine keliw múshkil edi, azannan qara keshke shekem oqıw:... (Sh.S.)
   
3. 
   Ǵayrı ellerde keshejaq ómir usı bastan-aq uwızıyın qurıtıp kiyatır. (Sh.S.)
   

Keltirilgen mısallardaǵı bináy ómirinde, mınaw turǵan jer, azannan qara keshke shekem, usı bastan-aq degen frazeologizmler is-háreketlerdiń muǵdarlıq belgilerin kórsetip keledi. «Usı bastan-aq» túrinde qollanılǵan frazeologizm qashannan baslap? degen sorawǵa juwap berip, ráwishlik máni ańlatıp, is-háreketti sıpatlap kelgenligin kóriwge boladı.
Siz omiriniz tuwip birewdi tawir korgenbisiz, ashiqliq degennin barina isenesiz be, «quda bir, rásiwli haq» dep aytıń, – dedi oǵan, bul dawısta jalınısh ta, ada bolmas ókinish te bar edi. (Sh.S.)
Keltirilgen mısalda ómirińiz tuwıp frazeologizmi ómirińizshe degen mánide is-hárekettiń muǵdarlıq belgisin kórsetip keledi.

2. 
   Orın mánili ráwish frazeologizmler
   

Qaraqalpaq tilinde orın mánisin bildirip keletuǵın ráwishlik frazeologiyalıq sóz dizbekleri bar. Olar ózine tán ózgesheliklerge iye bolıp, frazeologizmlerdiń úlken bir toparın quraydı. Is-hárekettiń ornı bildirip keledi. Mısalı:

1. 
   .Ózin shımshıp ketken toraydıń asha tuyaǵı ekenin de sezbegen ol apıl-tapıl ornınan tursa, anadayda bir toray baratırdaǵı, tuw anaday jerde Bazarbay qılıy ishin uslap tawlanıp kúlip tur. (Sh.S.)
   
2. 
   .Náwbet penen kúni-túni bas ushında dejurnıy vrach gúzetip otır. (K.S.)
   
3. 
   .Tas tóbemnen baqıra qoyadı ǵoy dep turmaǵan aqsaqalǵa: – Ha, Qunnazar aǵa, jıqqın ketkennen aman ba! – dedi shoqıytuǵın ǵarǵaday tamnıń tóbesinen tasbaqanıń moynınday jıyrıq-jıyrıq moynın sozıp. (Sh.S.)
   
4. 
   .Uzaqtan saǵallar ulıdı, tap, ayaq astınan da bir nárse tasırlap qashqanday boldı. (Sh.S.)
   
5. 
   .Sol waqıta Tazabay patsha bularpdıń jasırın sırların esitip, taban astınan shıǵa keledi de: – Áy, miyi ketken patsha, sen óziń basıńdı jalmayın dep turıpsań, sen maǵan jamanlı etseń, seni turǵan jerińde jerge juttıraman, eger buǵan isenbeseń, házir káramatımdı kórsetemen, – dep qaltasınan tilsim tasın alıp patshanıńdárwazasına ılaqtırıp jibergen eken,… («Tazabay patsha» erteginen)
   

Birinshi mısaldaǵı tuw anaday jerde ráwish frazeologizmi onsha als bolmaǵan aralıqtaǵı orndı bildiredi. Ekinshi mısalda berilgen bas ushında frazeologizmi qay jerde? degen sorawǵa jwap berip, waqıt ráwishi mánisin bildiredi. Ekinshi mısaldaǵı tas tóbemnen frazeologizmi bolsa qay jerden degen sorawǵa juwap berip, waqıt ráwishi boladı. Al, úshinshi hám tórtinshi mısallardaǵı ayaq astınan hám taban astınan degen frazeologizmler qay jerden? degen sorawǵa bir tutas juwap berip kelip, orın ráwishiniń mánisin ańlatadı. Bul ráwishlik frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń bári de óz ornı menen tilde obrazlılıq, kórkemlik ushın paydalanıladı.
«Orın ra’wishinin’ ma’nisin geypara orın ma’nisindegi turaqlı so’z dizbekler de an’latadı; Jeter jerde el joq (N.D.). Ko’z ushında duman ko’rindi (O’.A.). Ko’z jeter jerde ko’k suwdan basqa hesh na’rse ko’rinbeydi (O.B).»⁴⁸
Ulıwma, orın mánili ráwish frazeologizmler tilde is-háreketlerdiń hár qıylı waqıtlıq belgilerin bildiriwde óz ornı menen paydaalnıladı.

6. 
   .3.4. Waqıt mánili ráwishfrazeologizmler
   

Qaraqalpaq tilinde waqıt mánisin bildiretuǵın ráwishlik frazeologiyalıq sóz dizbekleri de belgili bir topardı quraydı. Mısalı:

1. 
   .Állen waqıtta tili gúrmelip:
   

– Kim saǵan berdi bunday huqıqtı! – dedi Allambergendi kózi menen jawday atqılap. (Sh.S.)

4. 
   Eger sol bolsa, onda Toǵjandı da… – dep awzın jıymay-aq, mashina saydan asırılıp shıǵıp, ádettegishe, Aybergen aǵanıń úyiniń qasına kelip toqtadı. (Ó.X.)
   
5. 
   Usı sózdi aytıp awzın jıyǵansha bolǵan joq, esikten haplıǵıp Jámiyla kirip keldi de, kempirge qarap:
   

- Biziń aǵamlar. Tósek salayın, - dep jıynawlı kentke asıldı. (K.S.)
4.Ádetegishe, búgin de kúndegiden erterek, tań ala gewgimnen oyandım. (Ó.X.)
5.Aqır ayaǵında, yarım aqshamnan soń 1959-jıldıń jazı yadıma tústi. (Ó.X.)
Bundaǵı állen waqıtta, awzın jıymay-aq, aytıp awzın jıyǵansha bolǵan joq, tań ala gewgimnen, aqır ayaǵında, yarım aqshamnan frazeologizmleri is- háreettiń isleniwi yamasa islengbewiniń waqtn kórsetedi. Bunda ráwish frazeologiyalıq sóz dizbekleri waqıtlıq mánilerdi bildirip keledi. Berilgen mısallardan állen waqıtta biraz waqıttan keyin degen mánini bildiredi. Al, awzın jıymay-aq degen frazeologiyalıq sóz dizbegi ráwish mánili frazeologizm bolıp, ol aytıp awzın jıymaw degen frazeologizmniń qısqarǵan variantı bolıp esaplanadı. Onıń aytıp awzın jıyǵansha bolǵan joq túrindegi variantı da usı mánini bildiredi.Tań ala gewgimnen degen frazeologiyalıq sóz dizbegi tań atıp kiyatırǵan waqıttı ańlatıp, waqıt ráwishiniń mánisine sáykes keledi. Aqır ayaǵında hám yarım aqshamnan soń frazeologiyalıq sóz dizbekleri de waqıtlıq mánilerdi ańlatıwshı turaqlasqan birlikler bolıp esaplanadı.
«Waqıt ra’wishinin’ ma’nisin geypara waqıt ma’nili turaqlı so’z dizbekler de beredi: Ol qas qarayg’anda ten’izden keldi. Ko’zimnin’ tirisinde og’an qırq jıllıq ta’jiriybemdi bereyin (O’.A).»⁴⁹
3.1.Shappattay usı qaǵaz háp zamatta qoldan-qolǵa ótti. (K.S.)
3.2.Sol zamatta izde qalǵan kempir-ǵarrı, bala-shaǵalar da kelip, muzdıń ústi ǵarǵaday jıyın boldı. (K.S.)

3. 
   3.Há demey talabı orala basladı. (K.S.)
   
   4. 
      Zeyinli kelinshek onıń jazajaq sóziniń tórkinine há-demey-aq túsindi. (K.S.)
      

Mısallardaǵı háp zamatta, sol zamatta, há demey, há-demey-aq frazeologizmleri ráwish frazeologiyalıq sóz dizbekleri bolıp esaplanadı. Olardan háp zamatta hám sol zamatta frazeologizmleri bir-biri menen óz-ara leksikalıq variantlar bolıp esaplanadı. Óytkeni, bul birliklerde háp hám sol birlikleri orın almasıp kelgen. Olar sol waqıtta degen mánilerde bir-biri menen sinonim bolıp kelgenligin kóriwge boladı.
Sonday-aq, há demey hám há demey-aq frazeologizmleri há degenshe frazeologizmleriniń morfologiyalıq variantı boladı. Bunda tek ǵana formalar ǵana ózgeriske ushırap keledi. Bul ráwish frazeologizm aq janapayı menen kelgende tezlik belgini jáne de arttırıp kórsetiw ushın xızmet atqaradı.
Bunday waqıtlıq ráwish frazeologizmlerdi jáne keltiriwge boladı. Mısalı:
Men salma menen buqqıshlap barıp demniń arasında bir pártók yapıp keldim, kózdiń tasasın alıp, okıwshılarlarıńdı bir basıp alsańo, pırasent degen aspanǵa shıǵıp ketedi! (Sh.S.)
Mezgil yarım aqshamǵa barǵanda: «Mınań qara, Qudaybergen aǵa, - dedi. – Sen búytip bizdi de qıynama, ózińdi de qıynama». (Sh.S.)
Ráwish frazeologizmlerdegi dialektlik ózgeshelikler haqqında B.Qurbanbaeva bılay dep jazadı: «2) Kelbetlik+atlıq tipindegi frazeologizmler. Mısalı: Biraq, mayda til menen óziń aytpasań, olar ólse de kónbeydi. (Ó.Ayjanov) Oǵan áńgimeniń baǵdarı may til menen jetkerildi. (Ó.Ayjanov)
Bul mısallaradǵı «mayda til», «may til» dialektlik frazeologizmleri sıpayılap degen mánilerdibildiredi. Ekinshi mısaldaǵı «maylı» kelbetliginiń – lı qosımtası jasırın formada kelgen. ⁵⁰
M.Nızanov shıǵaromalarındaǵı frazeologizmlerdi úyrenip A.Pirniyazova hám Q.Sársenbaevlar qas qaǵımda degen sın ráwishi mánisindegi frazeologizmniń mánilerin túsindiredi:
«Qas qaǵımda – tez, birden demde, dárriw. Mısalı: Ol jáne de qaysı bbir taamnları menen qas qaǵım payt Xanzadanı qayta tiriltkendey edi. Ishimnen tákirarlaǵanda lázzet baǵıshlaytuǵın bul sezimler qas qaǵımda mayda tolqınsaqtay joq bolıp ketedi. («Ashıq bolmaǵan kim bar roman). Ol zamannan bul zamanda eshek qas qaǵımnan artıq waqıt tınısh tura almaydı. («Saqqulaq» gúrriń) Asqar basqa aqlıqlarına qaraǵangda suwquytlaw, qas qaǵımda aldap ketedi. («Aqıret uyqısı» roman).⁵¹
Ulıwmalastırıp aytqanda, ráwish frazeologizmler leksika-semantikalıq ózgesheliklerine iye.
II Bap Qaraqalpaq tilindegi rawish frazeologizmlerdin struktura- sintaksislik ózgeshelikleri
Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń bir toparı is-hárekettiń isleniw usılın, sının, waqtın, ornın hám tyu.b. belgilerin bildiirp keletuǵın ráwish frazeologizmler bolıp esaplanadı.
Qaraqalpaq tilinde frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń belgili bir sóz shaqaplarınıń xızmetlerin atqarıp keletuǵını belgili. Olardıń arasında qurılısı jaǵınan alıp qaraǵanda gáp túrinde emes, al sóz dizbegi túrinde keletuǵın frazeologiyalıq sóz dizbekleri sóz shaqaplarına qatnaslı bolıp keliwi ayqın sezilip turadı. Bunday frazeologizmlerdiń ayırım toparları is-hárekettiń hár qıylı belgileri mánilerin bildirip keliwi menen ajıralıp turadı. Kópshilik jaǵdaylarda frazeologiyalıq sóz dizbeginiń qaysı sóz shaqabına qatnaslı ekenligin anıqlawda, tiykarınan, onıń dáslepki formasında kelgen jaǵdayında qaysı sóz shaqabınıń xızmetnde keletuǵınına tiykarlanıwǵa boladı. Sonday- aq, gáp ishinde kelgende onıń qanday mánide turǵanı da úlken áhmiyetke iye. Solay etip, qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sóz dizbekleri sóz shaqaplarına qatnası boyınsha bir neshe túrlerdi payda etip, olardıń arasında is-hárekettiń orın,sın, waqıt, sebep hám t.b. belgileri mánilerin bildiretuǵın frazeologiyalıq sóz dizbekleri belgili orın tutadı.
Ráwish frazeologizmler qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń sóz shaqaplarına qatnası boyınsha bir túri bolıp esaplanadı. Olar kórke shıǵarmatilinde ónimli paydalanıladı. Bunday frazeologizmler is- hárekettiń belgileri mánilerin bildirip keledi. Mısalı: Tayda tuyaq qalmay awıldıń bala-shaǵaları jaǵaǵa jıynalıp Sapardı kútip aldı. (K.S.) Náwbet penen kúni-túni bas ushında dejurnıy vrach gúzetip otır. (K.S.)
II.1.Strukturalıq tipleri
Frazeologizmler quramindagi sozler ham olardin ornalasiw tartibi belgili bir sistemanı qurap, olar struktura-semantikalıq tipler dep ataladı. Máselen, ayırım frazeologizm eki atlıqtan tursa, ekinshi bir frazeologizm atlıq hám kelbetlikten, atlıq hám feyilden yamasa kelbetlik hám atlıqtan ya bolmasa ráwish penen feyilden turıwı múmkin. Bul frazeologizmler usı qurilisi menen bir tutas turinde mani anlatadi. Solay etip, bunday duzilisti payda etetugin tipler frazeologizmlerdin struktura-semantikaliq tipleri bolip esaplanadı.