45
BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№2
Humanitar elml
ər seriyası
2013
TARİX
UOT 94”16/18”
BERLİN MÜQAVİLƏSİNİN 61-ci MADDƏSİ:
BAXIŞLAR VƏ MÖVQELƏR
İSMAYIL MUSA
Bakı Dövlət Universiteti
İsmayıl_musa@rambler.ru
”Berlin konqresind
ə Avropa ermənilərə həqiqi muxtariyyət verməsə
d
ə onlara öz məqsədlərinə yetişməyə şərait yaradacaq bir maddə
bağışlamışdı (Berlin konqresindəki erməni təmsilçilər heyətinin
t
ərcüməçi-katibi N.Çeras) [1,29].
M
əqalədə böyük və maraqlı dövlətlərin “erməni məsələsi”ni Berlin konqresində bey-
n
əlxalq münasibətlərə gətirməsi məsələləri araşdırılır. İşdə başlıca diqqət Berlin müqavilə-
sinin 61-ci madd
əsinə dair elmi-siyasi baxışların təhlilinə yönəldilmişdir. Burada Osmanlı və
dig
ər dövlətlərin arxivlərinin müəyyən materialları təhlil edilmişdir.
Açar sözl
ər: Berlin, konqres, müqavilə, 61-ci maddə, kilsə, erməni
Berlin konqresinin (orada q
əbul edilən müqavilənin LXI maddəsinin)
erm
ənilər üçün nəticələrinə və bundan sonra görülməsi lazım bilinən işlərə dair
baxışlara xülasə verən Topciyan ”Gənc türklər və ermənilər” əsərində (Tiflis,
1919, erm
ənicə) yazırdı ki, ”Berlindən sonra Hırimyan moizələri ilə xalqa
azadlıq və müstəqillik üçün çalışmağın vacibliyini aşılamağa davam edirdi;
Narbey
uğursuzluğun səbəbini xalqın biganəliyində və çalışmamasında gö-
rürdü. Varjabedyan da müst
əqillik üçün hazırlanmaq öyüd-nəsihətini verirdi;
N.Çeras v
ə b. da xaricilərə bel bağlamamaq, millət olaraq hazırlanmaq və iş
görm
ək; Katiba (Qafqazlı erməni şairi – İ.M.) boyun əyməmək, azadlığı
kims
ədən dilənməmək, silahla almaq yollarını göstərirdilər; Raffi (Salmaslı,
tarixi romanlar mü
əllifi – İ.M.) də əsərləri ilə ermənilərə bu hərəkətlər üçün
lazım olan planları anladırdı; həyat (?! – İ.M.) isə xalqı bu xitablardan çox,
46
əməli şikayətlərə və müdafiə təşkilatına, silahlanmağa sövq edirdi”(2,69).
“Berlin
uğursuzluğu”nun səbəblərinin araşdırıldığı və durumdan çıxış
yollarının arandığı erməni qurumlarından biri də onların Milli Məclisi olmuş-
dur. Bunu onun dördüncü v
ə beşinci iclaslarının materiallarından, yəni proto-
kol
larından da görmək mümkündür. Adı çəkilən qurumun Protokol dəftərində
əksini tapan və E.Uras tərəfindən də elmi dövriyyəyə (2, 255-266) daxil edilən
h
əmin sənədlər “erməni məsələsi”nin yetişdirilməsi prosesini araşdırmaq üçün
xeyli materiallar verir. Erm
əni milli məclisinin - İstepan Arslanyanın sədrliyi
il
ə keçən - dördüncü iclasında onun 12 üzvü, o cümlədən də 3 nəfər vartabet
(yüks
ək dərəcəli rahib) tərəfindən sorğu verilmişdi. Həmin sorğuya, yəni “er-
m
əni məsələsi”nə dair də qərar qəbul edən Berlin ali məclisi (konqresi) haq-
qında bilgi verilməsi istəyinə əsasən beşinci iclasda (21.VII.1878) patriarxın
yazılı bəyanatı oxundu (dinlənildi).
Bizc
ə, bu yazılı bəyanatı əslində “erməni məsələsi”nin ortaya çıxarılma-
sının kiçik “salnaməsi” də adlandırmaq olar. Burada San-Stefano (Yeşilköy)
müqavil
əsinin (3.III.1878) XVI maddəsinə “gətirib çıxaran proseslər”, oradan
da 61-ci madd
əyə “aparan yollar” və Berlin konqresinin ermənilər üçün nəticə-
l
əri, irəlidə görüləsi vacib sayılan işlər və s.-dən bəhs edilirdi. Patriarx N.Var-
jabedyanın yazılı bəyanatını şərti olaraq “üç bölüm”ə də ayırmaq mümkündür.
Onun birincisind
ə (61-ci maddəyə “aparan proseslərdən” bəhs edən hissədə)
patriarx önc
ə duyğusal-təbliğati məqamlara (“millət, keçmiş, gələcək, tarix və
onun m
əhkəməsi qarşısında, “erməni millətini və Ermənistanı ayaqda tutan
ataların ruhları və xatirələri önündə məsuliyyət, borc hissi”) və s. toxunurdu.
Bu “bölüm”d
ə və bütövlükdə yazılı bəyanatda güdülən başlıca məqsəd-
l
ərdən biri də “erməni məsələsi”nin “yaşını artırmaq” idi (və buna da təəccüb-
l
ənməyə əsas yoxdur, çünki o, erməni xislətinə tam yaraşan bir hərəkət, istək
sayıla bilər). Patriarxın “kəşfi”nə görə, “erməni məsələsi” indiki şəkildə özü-
özlüyünd
ə yaranmamış və Şərq məsələsindən bu surətlə çıxmışdı: ”Hələ nə
Bosniya-Herseqovina, n
ə də Bolqarıstanın siyasi durumu problemi yox ikən,
on ild
ən bəri (yəni 1868-ci ildən – İ.M.) bir erməni məsələsi vardı. Bu məsələ
Erm
ənistanda (?! – İ.M.) məruz qaldıqları düşmənçiliklərdi (?! – İ.M.). İş
hökum
ətlə millət arasındaydı. Millət davamlı olaraq siyasi məclisləriylə, millət
(erm
ənilər – İ.M.) vəkillərindən meydana gələn heyətləri və patriarxları ilə bu
zülml
ərin (?! – İ.M.) aradan qaldırılmasını Osmanlı hökumətindən istəmişdi.
Erm
əni məsələsi yalnız bu idi”.
Göründüyü kimi,
əlavə izahına əsla ehtiyac duyulmayan, tarixi həqiqətlə-
ri t
əhrif edən – yalanlarla dolu bir baxış ortaya qoyulmuşdu. Bu kimi möv-
qeyini
açıqlayan N.Varjabedyan Balkanların adları çəkilən xalqlarının silahlı
üsyanlar etdikl
ərini, Avropanın “axan qanlar”a müdaxiləsinin lazım gəldiyini,
Osmanlı ilə qonşu olan digər böyük imperatorluğun (Rusiya nəzərdə tutulur –
İ.M.) xristianlıq naminə hamıdan artıq səsini yüksəltdiyini və dövlətlərin İs-
tanbulda bir konfrans (söhb
ət Tərsanə toplantısından gedir - İ.M.) keçirdik-
l
ərini vurğulayırdı.
47
Patriarxın özünün verdiyi “erməni milləti nə etdi?” kimi ritorik suala ca-
vabı da tarixi gerçəklikləri yenə əks etdirməsə də düşündürücü idi: “Qanun-
lardan k
ənara çıxmadı (Onda bəs ermənilərin, rus-türk savaşları zamanı baş
vur
duqları hərəkətləri, vaxtaşırı təkrarlanan Zeytun üsyanları və s. kimin aya-
ğına yazmaq lazımdır? – İ.M.). Ermənilər Osmanlı idarəsində olmaqdan
m
əmnunsalar da ancaq durumlarından üzgündürlər və razı deyildirlər. Xristian-
ların vəziyyətinin islahı söhbəti getdiyindən ermənilər də hal və şəraitlərinin
rahatlanmasını bu ümumi islahatdan gözləməkdəydilər”.
“Erm
əni məsələsi”nin və bunu yetişdirən “halların (durumun)” 1868-ci
ild
ən mövcud olmasına dair iddialarla razılaşmaq mümkün deyildir. Və bu
kimi mülahiz
ələr (əslində yalan və iftiralar) 1983-cü ildə İzmirdə keçirilən
“Türk tarixind
ə ermənilər” simpoziumunda K.Gürün və digərləri tərəfindən
tutarlı dəlillərlə təkzib olunmuşdur (3, 15-27).
Bununla
əlaqədar olaraq bəzi
m
əqamları qeyd etmək istərdik. “Erməni məsələsi”nin hələ 1868-ci ildən or-
tada oldu
ğundan dəmvuran patriarx Varjabedyanın özü Layardla 1877-ci ildəki
görüşündə (1, 154) ermənilərin türk idarəsindən məmnun olduqlarını, Rusiyaya
qatılmaqdansa Osmanlı idarəsində qalmağı üstün tutduqlarını və heç bir şikayət
etm
ədiklərini bildirmişdi. Elə həmin dövrə aid erməni araşdırmalarında, mə-
s
ələn, O.Oskanyanın ABŞ-da çap edilən “Sultan və xalqı” kitabında və M.Dad-
yanın Fransada 1867-ci ildə “Revue des Deux Mondes” toplusunda nəşr olunan
m
əqaləsində, habelə digər çoxlu tədqiqatlarda ermənilərin Osmanlıdakı həyat-
larından razılıqları və böyük dövlətlər, ələlxüsus da Rusiya tərəfindən qızış-
dırılmaları etiraf olunurdu (3, 16-20; 4).
Bunu bir daha t
əkrarlamaq məcburiyyətindəyik: əslində “erməni məsələ-
si” deyil
ən bir şey – Osmanlıda (tarixən bütün türk dövlətlərində, o cümlədən
Az
ərbaycanda) ermənilərə bir millət kimi əlahiddə problemlər mövcud olma-
mışdır. Sadəcə böyük - maraqlı dövlətlərin geostrateji məqsədlərinin və erməni
kils
əsinin maraqlarının gerçəkləşdirilməsi zərurəti bir vasitə kimi “erməni
m
əsələsi”ni yaratmışdı. Bu işdə erməni kilsəsi, şübhəsiz, mühüm rol oynamış-
dı. Burada rus generalı-diplomatı A.Mayevskinin aşağıdakı fikrinə qatılmamaq
olmur: “Erm
əni ruhani başçılarının din xüsusunda çalışmaları, demək olar ki,
yox kimidir. Ancaq milli fikirl
ərin (alt qatlarında tamamilə başqa məqsədlər
güdül
ən – İ.M.) yayılması sahəsində olduqca çox xidmətləri vardı” (5, 123).
N.
Varjabedyanın “erməni məsələsi”nin başlanğıcını San-Stefano və Ber-
lin müqavil
ələrindən (XVI və LXI maddələrin qəbulundan) təxminən on il əv-
v
ələ (1868-1869-cu illərə) aparıb çıxarması bir başqa, maraqlı problemdir. Bu-
na gör
ə də, burada bir çox türk (K.Gürün və b.), habelə erməni (H.Pasdırmac-
yan, O.Oskanyan, M.Dadyan) t
ədqiqatçılarının gəldikləri və bizim də qatıldığı-
mız bir nəticə üzərində dayanmaq lazım gəlir. Belə ki, patriarxın bu baxışının
kökünü
əslində XIX əsrin 50-60-cı illərində ümumerməni kilsəsində və onun
ətrafında cərəyan edən proseslərdə axtarmaq daha düzgün olardı. Məsələ bura-
sındadır ki, o illərdə erməni kilsəsinin baş qolu (qriqorian məzhəbi) müəyyən
probleml
ərlə üzləşmişdi və bəzi sıxıntılar keçirirdi. Yəni ki, Osmanlının türk və
48
erm
əni əhalisi arasında çox da ciddi problemlər olmadığı halda qriqorian
kils
əsi və onun təmsil etdiyi toplumun içində baş verən hadisələr – sonu xeyli
t
əhlükəli görünən – düşündürücü rahatsızlıqlar yaradırdı.
Bir t
ərəfdən, kilsədaxili parçalanmanın (elə erməni dini qurumlarının
XIX
əsrin 50-60-cı illərinə aid sənədlərinin (6) təsdiqlədiyi kimi) dərinləşməsi
(katolik m
əzhəbinə keçənlərin 1831-ci ildəki ayrılmalarına 28 il sonra protes-
tant
ların da qopmalarının əlavə olunması) qriqorianların sayını əhəmiyyətli də-
r
əcədə azaltmaqla patriarxlığın siyasi mövqelərinə də zərbə vurur və onun nü-
fuzuna ciddi x
ələl gətirirdi. Digər tərəfdən də, Osmanlının İslahat fərmanının
(1856) erm
ənilərə verdiyi imtiyazlar və habelə erməni toplumu ilə patriarxlığın
ara
sında bu vaxtdan etibarən başlayan mübahisənin (erməni Milli Məclisinin
t
ərkibi – zadəganlarla peşə sahiblərinin nisbəti və s. məsələlərlə bağlı ixti-
lafların) “Erməni Milləti Nizamnaməsi”nin (7) qəbulu ilə (1863) yekunlaşması
qriqorian kils
əsini tarixi təhlükə ilə üzləşdirmişdi. Belə ki, o, dünyəvi haki-
miyy
ətini itirə və patriarx isə sadəcə dini lider statusunda qala bilərdi.
Göründüyü kimi,
patriarxlığın gələcəyi və nüfuzu, əldən verdiyi bəzi
imkanların qaytarılması, onun dünyəvi hakimiyyəti və din pərdəsi altındakı
siyasi
oyunlarının perspektivi sual altına düşmüşdü. Belə bir təhlükənin
qarşısının alınması təcili tədbirlər görülməsini tələb edirdi. Buna görə də, ”xilas
olmaq v
ə qurtuluş yolunu tapmaq” üçün tezliklə və mütləq Osmanlı daxilində
“muxtar Erm
ənistan” qurulması naminə təbliğata başlamaq lazım idi.
Bel
ə bir tarixi “missiyaya” isə Hırimyan 1869-cu ildə patriarx seçkiləri
il
ə bağlı “Şərqi Anadoluda (onlara görə, Hayastanda – İ.M.) erməni xalqının
h
əyat hüququ qazanması” adı altında aparılan hərtərəfli fəaliyyətlə təkan verdi.
Bu “missiya-f
əaliyyət” isə Nerses Varjabedyanın, burada incələdiyimiz yazılı
b
əyanatında, “on ildən bəri bir “erməni məsələsi” vardı” kimi qələmə verilirdi.
Ayrı sözlə desək, 1878-ci ildəki patriarxın (Nersesin) on il bundan əvvəl də
mövcud
olduğunu iddia etdiyi “erməni məsələsi” onun 1869-cu ildəki həm-
karının (Hırimyanın) “muxtar Ermənistan davası”ndan başqa bir şey deyildi.
N.
Varjabedyanın həmin yazılı bəyanatının şərti olaraq “birinci bölüm”
adlandırdığımız hissəsində digər mühüm məsələ kimi müəyyənləşdirdiyimiz
m
əqam ermənilərin 16-cı maddəni San-Stefano müqaviləsinə necə daxil
etdirm
ələrinə gətirilən açıqlamalarla bağlıdır. Bütün bu müddətdə heç də boş
durmadığını vurğulayan patriarx İstanbul (elçilər) konfransından istədiklərini
ala bilm
ədiklərini bir daha xatırlatmağı da unutmamışdı. Söz gəlişi, bu sənəddə
“özün
əməxsus hiss və keyfiyyətlərə sadiq qalan Osmanlı millətinin bir müddət
böyük
düşməni geri qovması (söhbət “93 hərb”indən, yəni Rusiya ilə 1877-
1878-ci ill
ərdə aparılan müharibədən gedir – İ.M.) və qəhrəmancasına dayan-
ması ilə bütün dünyanı heyran etməsi” də etiraf olunur. Patriarx “93 hərbi”nin
n
əticələrinin Osmanlını fövqəladə dərəcədə həyəcanlandırdığını söyləməklə
ya
naşı ondan sonrakı danışıqlar mərhələsini ermənilər üçün “ölüm-dirim” mə-
s
ələsi kimi səciyyələndirmişdi. “Ümumi şərtlər arasında erməni millətinin
adının belə olmaması”nın doğurduğu ümidsizliyin dəf olunması mühüm bir
49
uğur sayılırdı.
Patriarxın yazılı bəyanatının San-Stefano müqaviləsinin XVI maddəsinin
qazanılması və ondan sonrakı prosesləri əks etdirən növbəti (şərti olaraq ikinci)
bölümünd
ə də “erməni məsələsi”nin əsl mahiyyətini açıqlayan məqamlar
çoxdur.
1. Burada yen
ə də “erməni məsələsi”nin ortaya çıxarılmasının və onun
16-
cı maddə vasitəsi ilə dövlətlərarası münasibətlərə gətirilməsinin “səbəb-
l
əri”nə dair köhnə bayatılar təkrarlanırdı. Bütün dövlətlərdə təsadüf edilən “də-
y
ərsiz məmurlar və onların pislikləri” halını (tezisini) prinsipial müddəa səviy-
y
əsinə qaldıran Nerses bunu millətlərarası münasibətlər müstəvisinə daşıyırdı.
Yazılı bəyanatda bu halın sultan və hökumət tərəfindən də təsdiqləndiyi (?! –
İ.M.) yazılırdı. Eyni zamanda “dəyərsiz məmurlar”ın, kürdlər və çərkəzlərin
h
ərəkətləri ilə yanaşı, indiyədək türk məmurlar tərəfindən idarə olunan Er-
m
ənistanda (?! – İ.M.) yaşayan ermənilər üzərində bir bəla (fəlakət və müsibət)
olduğu bildirilirdi. “Ermənistan”da öz millətlərindən olan heç bir məmura rast
g
əlinmədiyini diqqət önünə dartan patriarx “erməniliyə” sadiq qalaraq Osmanlı
idar
əçiliyinin ən yüksək dairələrinə belə doluşan çoxsaylı soydalşarını qeyd
etm
əyi “unudurdu”.
Xüsusi maraq
doğuran məqamlardan biri də “Şərq məsələsi”nin konteks-
tind
ə milli problemin həlli variantları ilə əlaqədar idi. Bununla bağlı isə 1877-
1878-ci ill
ər rus-türk müharibəsinin “Şərq məsələsi”nin (o axarda da “erməni
problemi”nin) h
əllində yeni situasiya yaratdığı qeyd olunurdu. Savaşdan əvvəl-
ki
variantın təhlilini verən patriarx istər-istəməz tarixi erməni yalanının üstünü
aç
malı olmuşdu. Belə ki, onun yazılı bəyanatında əksini tapan aşağıdakı fikirlər
erm
ənilərin heç də “məmur özbaşınalıqlarından qurtulmaq davası” aparmadıq-
larını aşkarlayırdı:
•
indiki sultan taxta
çıxarkən – savaşdan öncə gözəl təşəbbüs göstərərək
qanuni,
əsasi və bərabərlik prinsipləri ilə “Şərq məsələsi”ni həll etmək istədi;
•
siyasi v
ə idarə işlərində din fərqini qaldırdı (Belə ayrı-seçkilik heç
əvvəllər də olmamışdı və Osmanlıdakı dini etiqad sərbəstliyi və ermənilərin ən
yüks
ək vəzifələri tutmaları da buna sübutdur – İ.M.);
•
hökum
ət öz məmurluqlarını bütün təbəəsi arasında bərabər olaraq böldü
v
ə yalnız bir fərqi (hər kəsin qüdrəti və şəxsi qiyməti) qəbul etdi.
2. Patriarx 1877-1878-ci ill
ər müharibəsində Rusiyanın qələbəsinin “Şərq
m
əsələsi”nin (o sıradan “erməni problemi”nin) yeni şəkildə həllinə şərait ya-
ratdığını bildirdi. Bu zaman Balkanlardakı dəyişikliklərin “Ermənistan”a da şa-
mil
olunmasını istədiyini gizlətməyən Varjabedyan 16-cı maddənin onların
milli problemini bütünlükl
ə həll etmədiyini yazırdı. Həm bunu, həm də digər
bir amili (“gözl
ənilən təhlükəni”), yəni işin bitmədiyini, bəlkə də yeni başla-
dığını da diqqət önünə aldıqlarını xatırladırdı. Burada söhbət yeni müharibə
ehtimalının və Yeşilköy müqaviləsindən sonra Fərat çayıboyu bölgədə kəskin-
l
əşən rus-ingilis rəqabətinin 16-cı maddə üçün də “problemlər” doğura bilmə-
50
sind
ən gedirdi.
Nerses
ə görə, bölgədəki siyasi durum Böyük Britaniyanın maraqları ilə
sıx əlaqədardı; buna görə də İngiltərə nə qədər erməni dostu olsa, fayda güd-
m
əsə (?! - İ.M.) və bu hisslər altında 16-cı maddənin yazılmasına rəhbərlik (?!
-
İ.M.) etsə də Rusiyanın öz mənfəətləri baxımından bölgədə yeni siyasi şərait
yaratmaq ist
əməsi ilə razılaşmadı. Və ermənilərin bundan irəli gələn qorxusu,
y
əni 16-cı maddənin ləğvi, yaxud da dəyişdirilməsi məsələsi gündəmə gəlmişdi
(Patriarx l
əğvdən danışan “siyasi ağızlar”ın olduğunu xüsusi ilə vurğulayırdı).
Lakin madd
ənin ləğvinin ingilislər kimi azad millət üçün “insaniyyətsizlik və
q
əddarlıq ola biləcəyi” baxımından yalnız bir yol qalırdı: onu ermənilər – Er-
m
ənistan (?! – İ.M.) üçün yazılan bir islahat maddəsi şəklinə salmaq və “er-
m
əni problemi”ni “Şərq məsələsi”ndən ayırmaq, yəni sırf “erməni məsələsi”
etm
ək.
Buna
yetişilməsi üçün Berlin konqresi ərəfəsi rəhbər tutulan “prinsiplər”
v
ə onun gedişində görülən işlərlə bağlı da maraqlı açıqlamalar patriarxın bəya-
na
tında özünə yer almışdı. Həmin “prinsiplərə” görə, ermənilər unudulmuş ad-
la
rını yalnız öz səyləri hesabına xatırlada bilməzdilər. Buna görə də “qeybol-
muş keçmiş və şanlı (?! - İ.M.) bir millətin nəvələri olduqlarını, özlərini dərk
etdikl
ərini və hüquqlarını qorumağı bacardıqlarını Avropaya bildirməli idilər.
Patriarxın konqresdəki işlərlə (uğurlarla) bağlı açıqlamaları da diqqətçəkicidir:
h
ər dövlətdən ümidlər və rəsmi vədlər alınması; Fransa heyəti başçısının
(Vaddinqtonun) erm
ənilərin davasının təmsilçisi və müdafiəçisi olması; “yük-
s
ək şəxslərin ən yüksəyi və diplomatların ən ustası olan məclis rəisi”nin (Bis-
markın) ermənilərin problemlərini xüsusi olaraq incələməsi və ilk gündən
etibar
ən onların işlərinə önəm verərək təmsilçilərin təqdim etdikləri sənədləri
(layih
ə, statistika materialları və s.) gündəliyə salması.
Patriarxın yazılı bəyanatının bu hissəsində ingilis-türk müqaviləsinin
(1878-ci il “Kipr
sazişi”nin) konqresin ümumi nəticələrində və “erməni məsə-
l
əsi”ndə yeni mərhələ açması da nəzərdən keçirilirdi. Patriarxın sazişə və onun
n
əticələrinə dair gəldiyi qənaətə görə:
•
Avropa dövl
ətlərinin də əvvəlcədən sezmədikləri bu yeni siyasətə görə
erm
əniləri suçlu saymaq düzgün və haqlı olmazdı;
•
Türkiy
ə üçün böyük lütfkarlıq və ermənilərə görə də faydalı sayılan bu
saziş Berlin konqresində Yeşilköy müqaviləsinin 16-cı maddəsi ilə məşğul
olun
masını əngəllədi;
•
saziş ermənilərlə bağlı İngiltərəyə xüsusi bir himayə məsuliyyəti versə
d
ə, onların məsələsinin tam və bütöv şəkildə gözönünə alınmasına maneə oldu;
•
erm
ənilərin problemlərinin (?! – İ.M.) həllinə dair Rusiyanın təklikdə
verdiyi v
ədi bütün böyük dövlətlərin kollektiv təminatı və nəzarəti ilə əvəz
etdi.
N.
Varjabedyanın bəyanatının şərti 3-cü bölümündə Berlin konqresi və
orada bağlanan müqavilənin 61-ci maddəsinin ermənilər arasında yaratdığı
51
fikir
ayrılıqları və gələcək fəaliyyətin yolları (üsul-vasitələri) şərh edilir, onlara
münasib
ət bildirilirdi. Sənəddən bu da aydın olur ki, patriarx əsasən “narazı-
lar”a (“b
ədbinlər”ə) bəzi mətləbləri anlatmağa və onları ümidləndirməyə çalı-
şırdı. Sözgəlişi, elə Osmanlı və Rusiya erməni mətbuatında həmin dövrdə və
sonralar
çıxan yazılarda da təbliğat işinə diqqəti artırmaq tələb edilirdi. Mə-
s
ələn, Qafqaz ermənilərinin öncüllərindən sayılan Q.Arzruni Tiflisdə ermənicə
çıxan “Mşak” (“Fəhlə”) qəzetində (1880, №160) yazırdı ki, ermənilər Berlin
konfransına kürdləri, assurları, yezidləri erməni etdikdən (?! – İ.M.) sonra qüv-
v
ətli bir millət halında müraciət etsəydilər və silah işlətməyə, qan tökməyə qa-
dir, qabiliyy
ətli kimi görünsəydilər konqresdən mütləq indikindən çoxunu ala
bil
ərdilər və onların türkiyəli soydaşları da siyasi həyata layiq bir millət kimi
tanınardılar) (2,254).
Patriarx ”
əgər bacarmayacaqdıqsa niyə başladıq?” kimi sorğuya ”hansı
mill
ət ani bir şəkildə öz arzularına çatmışdır? sualı ilə cavab vermişdi. O həm-
çinin “mill
ət davası”nı “bir gün bacarmaq” ümidi ilə sürdürməyi məsləhət
görürdü.
Ünvanına söylənilən iradları isə “mən bu işə öz-özümə təşəbbüs
etm
ədim. Məndən əvvəl millətin ümumi arzusu mənimkindən daha şiddətli və
güclüydü. M
ən ancaq bu arzunu irəli aparmaq üçün rəhbərliyi üzərimə
götürdüm” fikri il
ə rədd edirdi. Patriarxın fikrincə, LXI maddədə acınacaqlı bir
şey varsa o da ermənilərin probleminin həllini qismən gecikdirməsi, ümidlərini
t
əmin etməməsi və gələcək üçün də mükafat verməməsi idi. İncələdiyimiz
s
ənəddə həmin maddəyə daxildən və xaricdən edilən etirazların mahiyyətinə də
toxunulurdu.
Daxild
ən olan etirazlar ermənilərin bəzilərindən qaynaqlanırdı. Həmin
etirazlar is
ə “çünki az istədik, az aldıq, millətin arzularına qüsurlu tərcüməçi
olduq. V
ə hətta qəsdən, düşürənək, bilərək bu arzuların nöqsanlı tərzdə idarəsi
üçün
çalışdıq” kimi ifadə edilirdi. Nersesə görə, millətdə təbii bir etimadsızlıq
durumu yaratmaq ist
əyənlər öz soydaşlarından girov kimi istifadə edilməsində
bu haldan d
əlil-sübut olaraq faydalanmağa çalışırdılar. Onun belələrinə öyüd-
verici v
ə təbliğati səpkili cavabı da olmuşdu: altı aydan bəri çalışanların hə-
yatları boyu bu cür işləmədiklərini, millət üçün kiminin varını-sərvətini,
kiminin d
ə nüfuzunu və şan-şöhrətini qurban verdiklərini, millətin layihəsindən
t
ək bir hərfin çıxarılmaması naminə şəxsiyyətlərini və mənfəətlərini nə cür heç
saydıqlarını, nə indi, nə də gələcək üçün heç bir şan və şöhrət ummayaraq necə
d
ə müqəddəs bir vətənsevərlik atəşiylə hərəkət etmiş olduqlarını və mənim
bildikl
ərimi bilsəydi belə bir etirazı önə sürməklə vicdanı titrərdi.
Özünün
yazılı bəyanatından da göründüyü kimi, patriarx xaricdən səs-
l
ənən etirazlara daha çox hiddətlənmiş və onlardan hədsiz qayğılanmışdı.
Çünki h
əmin etirazların məzmunu patriarxlığın “millət davası”nın mahiyyətini
yaxşıca açıqlayan və bizcə, “erməni məsələsi”nin də tarixinə gur işıq salan,
onun kökünü
qazıyan bir mövqe (baxış) sayıla bilər: “Patriarxınızın milli
problem
adı verdiyi məsələ özünün icad etdiyi bir şeydir və millətin buna
qarışacağı yoxdur”. Nersesin buna cavabı isə “əzabkeş xalq” əfsanəsinə
52
əsaslanırdı: bu xarici, erməni millətinin xeyli illərdən bəri qopardığı sonsuz
f
əryadları eşitməmişdir və erməni Milli Məclisinin millət adından mənə verdiyi
v
əzifəni bilmir. Patriarx öz bəyanatında səsləndirdiyi “sultanın təsdiqləməsi və
onun hakimiyy
əti altında “Ermənistan və ermənilərin idarəsi” millətin problemi
deyilmi?” v
ə “Şərqdə bir erməni milləti olduğunu Avropanın bilməsi üçün mil-
l
ətlər məclisinə (Berlin konqresi nəzərdə tutulur – İ.M.) müraciət etməsəydim,
m
əni bağışlardınızmı?” kimi ritorik suallarla soydaşlarını “haqsız və milləti
danan etiraza” cavablar verm
əyə çağırırdı.
N.Va
rjabedyanın qənaətincə, erməni milləti Berlin konqresində aşağıda-
kılara nail olmuşdu:
•
möht
əşəm (?! - İ.M.) adı ilk dəfə bir müqaviləyə düşdü (bu artıq San-
Stefano
sazişində baş vermişdi – İ.M.);
•
bir
sazişlə zülmlərdən və haqsızlıqlardan (olmayan şeylərdənmi? –
İ.M.) qurtuldu;
•
g
ələcəyinin toxumu qüvvətləndi;
•
Avropa
xalqı və hökumətləri tərəfindən tanındı və sevildi (?!-İ.M.).
Bütün bu
uğurlardan sonra “qeybolma, bacarıqsızlıq, talesizlik, ümidsiz-
lik, n
əticəsizlik, üzü üstə buraxılmaq” kimi hallardan bəhs olunması ilə razılaş-
mayan patriarx “indinin özünd
ə də böyük kürsülərdən Avropa dövlətlərinə er-
m
ənilər barədə suallar verildiyini” vurğulayırdı. Konqresin sonlarına yaxın ora-
da
kı nümayəndə heyətlərinə və İstanbuldakı səfirlərə (Layard və b.) edilən şi-
kay
ətlərin verdiyi nəticə — məlum maddənin (LXI) qazanılması da sənəddə,
problemin tamam
ən həll edilməməsi qeydi ilə, diqqətönünə çəkilirdi. Nerses
61-ci madd
ə ilə yanaşı ingilis himayəsini də ermənilərin qazancları sırasına da-
xil edirdi. Ümumiyy
ətlə, onun yazılı bəyanatında ingilis himayəsi və s. məsə-
l
ələrə geniş yer verilməsi heç də təsadüfi olmayıb, bir sıra amillərlə şərtlənirdi:
a) “m
ənfəətləri, məqsədi, sevgisi bilinən böyük ingilis milləti”nin
himay
əsinə “erməni məsələsi”nin həlli üçün arzu edilən yön verilməsi işində
erm
ənilərin öz qüvvələrinə ümidin olmaması heç kimə sirr deyildi;
b) Berlin konqresinin q
ərarının (61-ci maddənin) təsiri ilə “gözlərimizi,
ümidl
ərimizi Rusiyaya döndərmək lazım deyildimi?” sualına cavab istəyənlər
(“b
ədbinlər”) də nəzərdən qaçırıla bilməzdi. Çünki onların Osmanlı Avropası –
Balkan
xalqlarının çarlığın himayəsi ilə “müstəqilliyə qovuşmaları təcrübə-
si”nd
ən yararlanmağa meyllənmə təhlükəsi vardı. Yeri gəlmişkən, “erməni mə-
s
ələsi”nin “həlli”nə dair “rus təcrübəsi”nin ilkin nəticələri, yəni Eçmiədzin ka-
to
likosluğunun durumu, milli assimilyasiya və s. artıq göz önündə idi. Digər
t
ərəfdən də, LXI maddə ilə “erməni məsələsi”ni əldənverən Rusiyanın onlarla
bağlı artıq dəyişilməkdə olan (əlbəttə, ki, müvəqqəti) siyasətinin konturları
görünürdü. Bel
ə ki, M.Ökenin (8, 80-81) obrazlı ifadəsi ilə desək, Rusiya
1877-1878-ci ill
ər müharibəsi ərəfəsində “Yatmış gözəl” kimi qiymətləndirdiyi
erm
əni millətçiliyinin “Frankşteyn canavarı”na çevrilməsindən narahat olaraq
“erm
əni məsələsi”nin onun üçün yarada biləcək daxili problemlərdən xeyli
53
qayğılanırdı. Buna görə də o, Osmanlıda həyata keçirilməsi nəzərdə tutulan
“erm
əni islahatı”nda əsla maralı deyildi. Çünki o, həm də Türkiyə erməniləri-
nin,
İngiltərənin himayəsi ilə, müstəqillik-muxtariyyət “qazanmaları”nın çarlıq-
dakı soydaşlarına təsirini nəzərə alırdı. Habelə “əzabkeş xalq”ın Anadolu və
Qafqazdakı hissələrinin bir-biri ilə işbirliyinə girərək birləşmələri ehtimalından
ehtiyatlanırdı. Bu məqamlara dair mülahizələr rus diplomatiyasında da özünə
yer almaqda idi.
Araşdırmaçı M.Koublierin ingilis “Mavi kitabı”ndan əldə
ed
ərək özünün “Berlin müqaviləsindən bəri Şərq işləri” əsərində (Paris, 1899)
izahını verdiyi – az sonrakı dövrdə (XIX əsrin sonlarına yaxın) söylənilən
fikirl
ər də bunu təsdiqləyir (2, 270-272). E.Urasın da üzərində dayandığı həmin
açıqlamalar (2,270-272) sırasında Rusiyanın Londondakı səfirinin: “Erməni
suçludur, xeyir arzulayan deyildir.
Yalnız Qafqazda deyil, hər yerdə qəbahətli-
dir.
İmperatorluğun ərazi bütövlüyü üçün təhlükəlidir”, habelə “Sərhədlərimizə
yapışıq ikinci bir Bolqarıstan istəmirik” və xarici işlər naziri Levanov-Ros-
tovskinin “biz erm
ənisiz Ermənistan istəyirik” kimi məqamlar xüsusilə önəmli
v
ə düşündürücüdür. Bütün bunlara görə də, patriarxlıq ingilis himayəsi ilə
qazanılacaq nəticələrlə ruspərəstlərin neytrallaşdırılmasını istəyirdi və buna da
çalışırdı;
c)
İngiltərə himayəsinin ciddi şəkildə əldə edilməsinə habelə (ən əsası da)
“
Şərq (erməni) məsələsi”nin həllində onun başlıca sözsahibinə çevrilməkdə ol-
ma
sı möhkəm əsaslar verirdi. Az sonrakı dövrə aid bir sənəd
(9)
–
artıq İn-
gilt
ərənin Baş naziri olan Solsberinin, İstanbuldakı ingilis səfiri vasitəsi ilə, Os-
manlı sədrəzəmi Səid paşaya çatdırılan məktubu (25.VI.1895) bu məsələyə tam
a
ydınlıq gətirilməsinə imkan yaradır. Orada yazılırdı: “Nə Almaniya, nə İta-
liya, n
ə Avstriya İngiltərənin Şərq məsələsindəki siyasətinə əngəl ola bilməz-
l
ər. Fransa Rusiyaya sadiqdir. Osmanlı dövlətinin davamını təmin edən şey,
yalnız və yalnız İngiltərənin Rusiya ilə mütəffiq olmaması, anlaşmamasıdır.
Əgər ittifaq olur və onlar anlaşırlarsa təhlükə son nöqtəsinə, dərəcəsinə gələr.
Osmanlı dövləti sona yetər” (XX əsrin əvvəllərində həqiqətən də belə oldu).
Nerses h
ələ bu açıqlamadan xeyli əvvəl, yəni Berlin konqresindən az
sonra Mançester erm
əni komitəsinə (Q.Papazyana) ünvanladığı məktubda
(2,252-253) “
İngiltərənin Asiyada bir neçə milyon (?! – İ.M.) ermənini rusların
qucağına atmaqla nə qazanacağını anlamadığını” yazmışdı. Həmçinin onun
h
ərtərəfli və daimi himayəsinin əldə olunmasına çalışmağı tövsiyə etmişdi
(H
əmin məktuba “Əlavə”də konqres maddəsində (LXI) nə Ermənistan, nə
erm
əni şəhəri, nə də islahat (patriarx burada yenə də yanlışlığa yol verir; çünki
islahat sözü orada
vardır – İ.M.) kəlmələrinin olmadığı vurğulanırdı. Habelə
avropalıların, Türkiyənin ancaq yaxşı məmurlar seçilməsi ilə islah ediləcəyini
v
ə bu olmadıqca da türk məmurlarla bunun alınmayacağını (?! – İ.M.) indi də
anlamadıqları diqqətə yetirilirdi).
N.
Varjabedyanın, görüləsi vacib olan işlərlə bağlı, Q.Papazyana verdiyi
tövsiy
ələr də nəzəri cəlb edir: ingilis ictimaiyyəti ilə iş aparılması; parlamentdə
hökum
ətə sorğular verilməsi və “erməni davası”na mərdliklə yardım göstərmiş
54
iki hörm
ətli (şərəfli) kübar lorddan (Dizraeli və Solsberidən söhbət gedir –
İ.M.) bu işdə istifadə olunması; ictimaiyyətin – qəzetlərlə, mitinqlərlə, toplantı-
larla, parlamentd
əki sorğularla “erməni davası” üçün hökumətə təsir göstər-
m
əsi və s. Patriarxın, səs çoxluğu ilə qəbul edilən, məlum yazılı bəyanatı da
“tarixi
çağırış”la qurtarırdı: “Başladığımız işi davam etdirək. Gələcək üçün ha-
zırlanaq. Ermənistana (?! – İ.M.) gedək”. Həmin çağırışın davamı olaraq müx-
t
əlif ölkələrə (Hindistan, “Ermənistan”, İngiltərə, Rusiya, Türkiyə, Avstriya,
İran) səpələnən ermənilərlə əl-ələ vermək, çeşidli peşə sahibi (müəllim, kilsə
ada
mı, sərmayədar, tacir, sənətkar və b.) olan soydaşlara “Ermənistan”a yığış-
maq m
əsləhət bilinirdi.
Bel
ə bir vacib cəhəti də vurğulamağa ehtiyac görürük: konqres bitər-bit-
m
əz istər N.Çeras və N.Varjabedyanın həmmillətlərinə ünvanladıqları çağırış-
larda n
əzərdə tutulanların həyata keçirilməsinə, istərsə də bütövlükdə “erməni
m
əsələsi”nin həlli”nə yönəlik tədbirlərə dair çoxlu yeni layihə, əsasnamə, bə-
yannam
ə, təlimatlar və s. Hazırlanmasına (10) başlanılmışdı. Burada yalnız bir
t
əlimatda ifadə olunan çox maraqlı, “erməniliyi” yetərincə səciyyələndirən mə-
qam
ları diqqətə yetirməklə kifayətlənirik. İstanbul erməni patriarxlığının “İsla-
hat komis
siyası” tərəfindən 1879-cu ilin ortalarında yepiskopluqlara göndərilən
h
əmin təlimatda (11, 181-182, 48-49)
olduqca mühüm “tövsiy
ələr“ verilirdi:
•
“erm
əni məsələsi”nin yaşadıla bilməsi üçün bütün məzhəblərdən olan
erm
ənilər bu sahədə birlikdə olmalıdırlar;
•
m
əktəblərdəki uşaqların beyinləri Ermənistan məsələsi ilə doldurul-
malıdır;
•
m
əktəb olmayan kəndlərdə keşişlər uşaqlara heç olmazsa imza atmağı
öyr
ətməlidirlər. Oxuyub-yazmağı bacarmayan böyüklərə də yazmağı öyrətsin-
l
ər ki, heç olmazsa imzalarını ata bilsinlər. Çünki bu sonra lazım olacaqdır;
•
harada olursa-olsun
qarşıya çıxan avropalı yolçular (sərnişinlər) gülər
üzl
ə qarşılanmalı, onların qulluqlarında durulmalı, ermənilərin qonaqpərvərliyi
göst
ərilməlidir. Onlara keçmiş ermənilik hekayətləri anladılaraq erməni
davasına (Hai Tahd) yardımçı olmaları təmin edilməlidir
Berlin konqresi v
ə onun qəbul etdiyi müqavilənin 61-ci maddəsi ilə
“erm
əni davası” (“Hai Tahd”) yeni bir mərhələyə daxil oldu. Çoxsaylı arxiv
s
ənədlərinin (12) də təsdiqlədiyi kimi, “erməni məsələsi” konqresdən sonrakı
dövrd
ə – XIX əsrin qalan hissəsi boyu da “Anadolu islahatı” və ya “İslahat
m
əsələsi” adı altında ardıcıl və sistemli şəkildə davam etdirildi.
ƏDƏBİYYAT
1.
Şimşir B. İngiliz Belgelerinde Osmanlı Ermenileri (1856-1880). İstanbul: Bilgi Yayınevi,
1986, 509 s.
2.
Uras E. Tarihte Ermeniler ve “Ermeni Meselesi”.
İstanbul: Belge Yayınları, 1987, 798 s.
3.
Gürün K. Erm
əni məsələsi, yaxud bir problem necə yaradılır? / Türk Tarihinde Ermeniler
Sempozyumu
nun materialları. İzmir, 1983, s.15-27.
4.
Bu bar
ədə ətraflı məlumat üçün baxın: İlter E. Türk-Ermeni İlişkileri Biblioqrafyası.
Ankara, 1997, 492 s.
55
5.
Maevski A. Van. Bitlis Vilayetleri Askeri
İstatistiği. İstanbul, 1912, 151 s.
6.
Türkiy
ə Cumhuriyyeti Başbakanlık Osmanlı Arşivi (T.C.BOA). Hariciye Nezareti,
Endikatör: MÜ-83, iç no: 23 610/80; Siyasi-III, Kutu no: 1329;
İdari-I, Karton no:13447/1.
7.
T.C.BOA, Buyruldu Defteri
, №5, vv. s.44-57.
8.
Öke M. Ermeni Sorunu, 1914-1923. Ankara, 1991, 319 s.
9.
Osmanlı Arşivi. Yıldız Tasnifi. Ermeni Meselesi. Talori Olayları, Cilt I, s.XIV; Said
Paşa’nın “Hatırat”ı, C.I, s.271.
10.
T.C.BOA, Dosya:
Yıldız Esas Evrak, Dosya no: Kısım-36, Evrak-334, no: Zarf-50, Karton
no: 97, iç no: 72-74, 78-79;
Kısım-33, Evrak-1719, iç no: Zarf-73, Karton no: 91.
11.
Hocaoğlu M. Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, İstanbul, 1976, 372 s. ;İlter E.
Ermeni Kilisesi ve Terör, Ankara, 1996, 234 s.
12.
T.C.BOA, Dosya:
Yıldız Esas Evrak, Dosya no: Kısım-31, Evrak-323, iç no: Zarf-108,
Karton no: 80, Evrak-2004, iç no: Zarf-45, Karton no: 83;
Kısım-35; Evrak-2344, iç no:
Zarf-50, Karton no: 97; Hariciye Nezareti, Endikatör: Tercüme Siyasi, Karton no: 13,
Dosya: 1, iç no: 8600/257 v
ə s.
СТАТЬЯ 61 БЕРЛИНСКОГО ДОГОВОРА: ВЗГЛЯДЫ И ПОЗИЦИИ
И.М.МУСА
РЕЗЮМЕ
В статье исследуются научно-политические вопросы связанные со статьей 61 Бер-
линского договора. Здесь раскрывается сущность «армянского вопроса», сформулиро-
ванной этой статьей.
Далее в ней рассматриваются главные цели великих держав (Англии, России и
др.) в деле создания «армянского вопроса». Статья написана на основе изучения и анали-
за многочисленных дипломатических документов Османской империи и западных
государств.
Ключевые слова: Берлин, конгресс, договор, статья 61, церковь, армянин
ARTICLE 61 of BERLIN AGREEMENT: VIEWS AND POSITIONS
I.M.MUSA
SUMMARY
The article studies scientific-political questions on Article 61 of Berlin Agreement. The
essence of “ the Armenian question” is revealed.
Furthermore, the article analyzes the major goals of great powers (as England, Russia
etc.) in the formation of the “Armenian question”. The article researches a number of relevant
diplomatic documents of the Ottoman Empire and Western states.
Key words: Berlin, congress, agreement, Article 61, church, Armenian
Dostları ilə paylaş: |