Azяrbaycan miLLİ elmlяr akademiyasы
Yüklə 0,86 Mb.
|
2.4. Aşıq rəvayətləri Aşıq rəvayətləri Azərbaycan aşıq yaradıcılığında mühüm yer tutur. R.Rüstəmzadə bu münasibətlə yazmışdır: “Rəvayətlərin böyük ictimai-siyasi, eləcə də tərbiyəvi əhəmiyyəti vardır. Çünki bunlarda qəhrəmanlıq, vətənpərvərlik, dostluq və s. kimi ideyalar xüsusi yer tutur. Tarixi və elmi əhəmiyyəti isə onunla izah olunur ki, klassik aşıq poeziyasının, xalq yaradıcılığının, xalq musiqisinin, ayrı-ayrı görkəmli el sənətkarlarının həyat və yaradıcılığının öyrənilməsində belə rəvayətlər misilsiz mənbədir” (14, 3-4). Bu fikrə onu da əlavə etmək olar ki, aşıq rəvayətləri hər bir aşığın qeyri-rəsmi bioqrafiyasının tərkib hissəsi, onun aşıqlıq fəaliyyətinin bədiiləşmiş epizodları, başına gələn əhvalatların, düşdüyü çətin və ya komik vəziyyətlərin tarixçəsi kimi maraq doğurur. Bunlardan əlavə, aşığın başqa mahallara, şəhərlərə, kəndlərə səfərləri, gəzdiyi yerlər, keçirdiyi məclislər, görüşdüyü tarixi şəxsiyyətlər, rastlaşdığı aşıqlar, onlarla deyişmələri, xalq həyatına dair səhnələr və digər məlumatlar məhz aşıq rəvayətlərində öz əksini tapır. Aşıq rəvayətləri janr etibarilə dastanlara yaxındır, lakin həcm baxımından daha kiçik, süjet baxımından daha sadədir. Burada dastanlara xas olan bəzi bədii priyomlar, konflikt qurma, deyişmə, kulminasiya var, lakin bu rəvayətlərdə, bir qayda olaraq, baş qəhrəman aşığın özüdür, üstəlik, məzmun baxımından rəvayətlər daha çox məişət xarakterlidir, komik, gülməli, zarafatyana səciyyə daşıyır. Onların arasında sosial, siyasi məzmunlu rəvayətlər nisbətən az olur. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, başqa aşıqlardan fərqli olaraq, Aşıq Nəsib haqqında rəvayətlər arasında sosial, siyasi məzmunlu rəvayətlərə də rast gəlmək mümkündür. Bu da aşığın üsyankar xarakteri ilə, yaşayıb-yaratdığı dövr və mühitlə, ermənilərə və sovet hökumətinə bəslədiyi dərin nifrətlə izah oluna bilər. Aşıq Nəsiblə bağlı əlimizdə yazıya alınmış 29 aşıq rəvayəti, 11 rəvayətli ifadə var. Bu rəvayətlərin coğrafiyası çox genişdir. Burada ilk sırada Ağbaba coğrafiyası gəlir. Aşıq Nəsibin öz doğma kəndi Güllübulaqda, qonşu Hamasa, Balıqlı, Öysüz, Seldağılan, Qaranamaz, Düzkənd, Təzə İbiş, Təpəköy, Çivinni və digər kəndlərdə başına gələn maraqlı əhvalatlar bu rəvayətlərin əsasını təşkil edir. Çıldır və onun Çandra, Suxara, İrişdi, Qucen, Gölə, Ərginə kəndləri, Canbaz yaylası, Gümrü şəhəri və onun Qızıldaş kəndi, İrəvan, Axılkələyin Sağamoy və Qulanış kəndləri və başqa yerlərə səfərləri sənətkarın gəzib-dolaşdığı, məclislər apardığı coğrafi məkanın, ərazinin genişliyini göstərir. Aşıq İskəndər Ağbabalının dediyinə görə, Aşıq Nəsibin yalnız Çıldırla bağlı iyirmidən çox aşıq rəvayəti vardır. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, gözləri kor olan Aşıq Nəsib hərəkət qabiliyyətinin məhdudluğu üzündən daha uzaq yerlərə gedə bilmirdi. Əks təqdirdə, o da Aşıq Ələsgər kimi bütün Qafqazı qarış-qarış dolaşardı. Aşıq Nəsiblə əlaqədar rəvayətlər mövzu baxımından xeyli əlvandır. Məsələn, onlardan yeddisi Aşıq Nəsibin müxtəlif aşıqlarla qabaqlaşmasına, yəni deyişməsinə həsr olunmuşdur. Belə məlum olur ki, Aşıq Nəsib müxtəlif vaxtlarda Göləli İbrahimlə, Aşıq Şenliklə, Aşıq Ələsgərlə, Bala Məhəmmədlə, Çorlu Məhəmmədlə, Aşıq Veysi ilə, habelə milliyyətcə erməni olan aşıqlardan Usta Tatosla və Tacir Söyünlə qarşılaşmış və deyişmişdir. “Nəsibin Göləli İbrahimlə görüşü və onun Göləyə getməyi”, “Aşıq Şenliyin Nəsiblə görüşməsi, Nəsibin ona şəyird olması”, “Aşıq Ələsgərlə Aşıq Nəsibin qabaqlaşması”, “Çıldırlı Aşıq Veysinin Güllübulaq səfəri”, “Bala Məhəmmədlə Aşıq Nəsibin görüşü”, “Aşıq Nəsibin Tacir Söyünnən görüşməsi”, “Aşıq Nəsibin Qulanıs səfəri” adlanan rəvayətlər həmin görüşlərin məhsuludur. Bunların hər biri özlüyündə xeyli bitkin, mənalı və maraqlı rəvayətlərdir, üstəlik, aşığın istedadlı sənətkar, müdrik və qeyrətli vətəndaş olduğunu göstərir. Deyişməli rəvayətlərdən “Nəsibin Göləli İbrahimlə görüşü və onun Göləyə getməyi” adlanan rəvayət aşığın sənəti və bioqrafiyası baxımdan əlamətdardır, çünki burada gənc Nəsibin ilk dəfə şəyird olması təsvir edilir. Dövrün ustad aşıqlarından Göləli İbrahim saz-söz sənəti ilə yanaşı, həm də qalayçılıqla məşğul olmuşdur. Bir gün onun yolu Güllübulağa düşmüş, təsadüfən Baharın atası evində qonaq qalmışdır. Gecə qonşu evdən bir gəncin, yəni Nəsibin şiddətli iniltisini, sızıltısını duymuş, səhər olunca ev sahibindən bunun səbəbini soruşmuşdur: Bu nə bəla, bu nə səsdi, Bu nə işdi, agah elə. Səni bu səs heç tərpətmir, Bağrım şişdi, agah elə (13, 161). Baharın atası aşığı başından eləmək üçün qeyri-müəyyən cavab vermişdir: Mən nə bilim, bir yetimdi, Kor baxtına ağlar qalıb. Gözü yoxdu, yoldaşı yox, Sinəsində dağlar qalıb (13, 161). Göləli İbrahim bu işdə bir sirr olduğunu anlamış, ona görə də israrla bu ah-nalənin səbəbini öyrənmək istəmişdir: Bu səsin yanğısı çoxdu, O kimdi, arxası yoxdu. Tərsinə çevrilib baxtı, Yazı qışdı, agah elə (13, 162). Təbii ki, Baharın atası həqiqəti açıb söyləməmişdir, çünki Nəsiblə Baharın saf eşqinə qarşı çıxan, onları bir-birindən ayıran, sağalmaz dərdə salan elə onun özü idi. Odur ki, Göləli İbrahimə dəqiq bir şey deməmişdir: Ah çəkməyi edib peşə, Düşübdü bir olmaz işə. Dərddən qəlbi şişə-şişə Özü, bir də ahlar qalıb (13, 162). Çarəsiz qalan Göləli İbrahim səhər açılan kimi birbaşa Nəsibin yanına gələrək onunla tanış olmuş, dərdini soruşmuş, hər şeyi öyrənmişdir. Bu aşıq rəvayəti dastan ənənəsinə uyğun şəkildə yaradılmışdır. Əvvəla, süjet xəttində şərtilik hiss olunur. Göləli İbrahimin Baharın atasıgildə “təsadüfən” qonaq olması və gecə qonşu evdən Nəsibin ah-naləsini eşitməsi epizodu quramadır, rəvayətin davamı üçün zəmin hazırlamaq məqsədilə düşünülmüşdür. Hətta aşığın, həqiqətən, Baharın atasıgildə qonaq qaldığını qəbul etsək belə, onun qonşu evdən Nəsibin iniltisini eşitməsi qeyri-mümkündür. Bunun üçün Nəsib ah çəkməməli, var səsilə qışqırmalı idi. Üstəlik, Nəsiblə Bahargil arada geniş həyətlər olan qazma daxmalarda yaşamışlar. Əslində, əhvalat təxminən bu şəkildə cərəyan etmişdir: Güllübulağa gələn Göləli İbrahim burada aşıq olub-olmaması ilə maraqlanmış, ona Nəsib barədə, onun nakam məhəbbəti haqqında məlumat vermişlər. Nəsiblə Göləli İbrahimin tanışlığı da dastanvari şəkildə təsvir olunmuşdur: “Sabahı gün... Göləli İrbaham gəldi Nəsifgilə. Qav-tavıyı (qab-qacağı − N.Ə.) qəleyliyənnən sonra Nəsivi yanına çağırdı, dedi: – Dərtdi adama oxşuyursan, nə oluf? – Nəyinə lazımdı, qavını qəleylə. Qəleyçi nə bilir söz nədi? Əmə Göləli İrbaham onnan əl çəhmədi” (13, 162). Burada məsələ daha da dramatikləşir, Nəsib üç bəndlik sərt bir qoşma deyərək “qəleyçini” əməlli-başlı təhqir edir. Bundan sonra ikisinin arasında deyişmə olur, axırda Nəsib möhürbənddən qarşısındakı adamın məşhur aşıq Göləli İbrahim olduğunu başa düşür, onun əlini öpərək üzr istəyir. Göləli İbrahim Nəsibin istedadını görüb təklif edir ki, yaxşı aşıq kimi yetişmək üçün onun şəyirdi olsun. Nəsib əmisi Əmir kişidən icazə alaraq razılıq verir. “Göləli İrbaham Nəsivi götürüf özüynən Göləyə apardı. Nəsif bir xeylax orda qalıf şəyirtdih elədi. Əmə qəza gəldi, Göləli İrbaham bafat elədi. Nəsif oydu ki, yarımçıx qayıtdı geri. Sonralar o, Aşıx Şenniyə irast oldu. Aşıx Şennih onu şəyirtdiyə götürdü. Bunnan sonra Nəsif Aşıx Nəsif kimi tanındı” (13, 165). “Aşıq Şenliyin Nəsiblə görüşməsi, Nəsibin ona şəyird olması” adlanan aşıq rəvayəti bu rəvayətin məntiqi davamı kimi görünür. Burada Aşıq Nəsibin həyatının və sənətinin növbəti səhifəsi açılır. Aşıq İskəndər Ağbabalı tərəfindən söylənərək yazıya alınmış bu rəvayətdən anlaşıldığına görə, onlar Güllübulaqda bir toyda qarşılaşmışlar. Aşıq Şenlik orta yaşlarında, təcrübəli ustad aşıq, Nəsib isə gənc və təcrübəsiz imiş. Məclisdəkilərdən birinin təklifi ilə Şenlik sözü Nəsibə vermişdir. Nəsibin yanıqlı səsi, gözəl saz çalması, bədahətən qoşduğu dərin məzmunlu, kamil şeirləri Aşıq Şenliyin çox xoşuna gəlmişdir. Nəsibin acı taleyi, yetimliyi, nakam məhəbbəti, ustadı Göləli İbrahimin ölümü, özünün ortada tək qalması barədə oxuduğu qoşma həssas qəlbli Aşıq Şenliyi xüsusilə riqqətə gətirmişdir. O, Nəsibin istedadını daha dərindən öyrənmək üçün onunla deyişməyi təklif etmişdir. Dərdin nədir, oğul bala, Eşqin ataşı səndədi. Aparıblar üzüyünü, Üzüyün qaşı səndədi (13, 85). Bu misralarla ustad onun daşa dəyən eşqinə işarə vurmuşdur. Nəsib taleyindən şikayət edərək belə cavab vermişdir: Ürəyim yaralı qalıb, Allahım verdiyin alıb. Qönçə gülü əğyar çalıb, Qisasım alınmır mənim (13, 86). Bu deyişmədən razı qalan, Nəsibin simasında gələcəyin məşhur sənətkarını görən, onun parlaq istedadını sezən Aşıq Şenlik Nəsibi özünə şəyird götürmüş və qərarını bu şəkildə bəyan etmişdir: Şenlik səni çox bəyəndi, Yerindədir misra-bəndin. Bir dünya görənsən kəndin, Sözlərin başı səndədi (13, 86). Məclisin sonunda isə Aşıq Şenlik gənc Nəsibə təsəlli vermiş və ustad nəsihətini söyləmişdir: Dərd eləmə, cavan oğlan, Hər gələn haqqdan gələr. Günlər ötər bircə-bircə, Qaradan-ağdan gələr. Qovun-qarpız bostandandı, Meyvələr bağdan gələr. İsti-xəfə aran yerdən, Sərinlik dağdan gələr.
Qəlbin olsun çox geniş. Ərin yolu yoxuş olar, Orda çox olmaz eniş. Yüz kərə qəmə batarsan, Şad olarsan bir dönüş. Sözün safı, ən lətifi Ürəyi sağdan gələr (13, 86-87). “Aşıx Şennih elə o günnən Nəsivi şəyirtdiyə götürdü. Məclis başa çatannan sonra Aşıx Şennih Nəsivi aparıf Çıldıra yola tüşdü” (13, 87). Bundan sonrakı deyişməli aşıq rəvayətləri Aşıq Nəsibin artıq yetkinləşdiyi, püxtələşdiyi, məşhur olduğu dövrün məhsuludur. Həmin dövrdə o, azman sənətkar Aşıq Ələsgərlə, tanınmış saz-söz ustaları Bala Məhəmmədlə, çıldırlı Aşıq Veysi ilə deyişmiş, Çorlu Məhəmmədlə və Aşıq Sultanəli ilə qarşılıqlı saz çalıb oxumuş, iki erməni aşığı ilə yarışmışdır. Bu rəvayətlər arasında “Aşıq Ələsgərlə Aşıq Nəsibin qabaqlaşması” həm süjet, həm dramatiklik, həm də sənətkarlıq baxımından çox maraqlıdır. Rəvayətdən anlaşıldığına görə, Güllübulaqda yaşayan Yusif bəy qardaşı Həsən bəyin qızını öz oğluna nişanlayıbmış. Qardaşlar toy tədarükü görmək üçün İrəvana gedir, orada təsadüfən Aşıq Ələsgəri görürlər. Oğlan atası onu toya dəvət etmək istəyəndə qız atası etiraz edir, Aşıq Nəsibin bu dəvətə qısqanclıqla yanaşacağını, narazı qalacağını bildirir. Axırda belə qərara gəlirlər ki, qız toyunu Aşıq Nəsib, oğlan toyunu isə Aşıq Ələsgər aparsın. Onlar Aşıq Ələsgərin vədəsini alaraq kəndə qayıdırlar. O dövrün adətinə görə, toy əvvəlcə üç gecə qız evində, sonra isə üç gecə oğlan evində çalınırmış. Üçüncü gecə həm toy sahibinin, həm də aşığın Ağbabada “dövran” adlandırılan nəməri yığılırmış. Qız toyu başlanır, Aşıq Nəsib üçüncü gecə çalıb oxuyanda məclisdə heç kəsin olmadığını başa düşür və çolpaya deyir: “ – A bala, hancarı maa, sağ ol, deyən yoxdu? Oğlan dedi: – A kişi, kim var ki? Dört tufara çalıb-oxuyursan. – A bala, bə camahat nejə oldu? – Nejə olajax, a kişi? Oğlan evində toy başdanıf. Deyillər qəribə bir aşıx gətiriflər. Camahat da iki-bir, üş-bir tökülüf oruya getdi” (13, 111). Nəsibin tapşırığı ilə çolpa gedib həmin aşığın məşhur Göyçəli Ələsgər olduğunu öyrənir. Aşıq Nəsib birbaşa məclisə gəlib ondan icazəsiz kəndə girdiyi üçün Aşıq Ələsgəri acılayır. Sənət etikasına görə, bir kənddə aşıq varsa, başqa aşıq yalnız onun icazəsi ilə kəndə ayaq basarmış. Aşıq Ələsgər doğru iş tutmadığını görüb Nəsibin könlünü almağa çalışır, onu dilə tutur, məclisi bərabər yola salmağı təklif edir. Ev sahibi də Aşıq Nəsibi qılıqlayır, yalvarır-yaxarır, lakin qəzəbli aşıq heç cür yumşalmır, “indi mən onu yaz pencəri kimi sıxaram, suyu çıxar” deyir. Aşıq Nəsibin ipə-sapa yatmadığını görən Ələsgər axırda məcbur qalıb onunla deyişir. Aşıqlar bir-birinə “toxamba”, atmaca atır, hətta acı sözlər, sərt ifadələr işlədirlər. Məsələn, Aşıq Nəsib ustad Ələsgər haqqında: Bir aşıq gəlibdi Güllü kəndinə, Xoşa gəlmir nə avazı, nə səsi (13, 113). Yaxud: Nə saz çala bilir, nə də oxuya, Yun tök qavağına, keçə toxuya. Qonağ elə pendir, lavaş, yuxuya, Bəlkə, dola dağarcığı, kisəsi (13, 113). – deyir. Ələsgər də ona borclu qalmır, daha sərt sözlərlə Nəsibin cavabını verir: Fəhmi kora verib, zehni üstəlik, Xaliqin zəlilə budu müjdəsi (13, 113). Deyişmənin möhürbəndində Aşıq Nəsib yığılan dövranı, yəni nəməri Aşıq Ələsgərə verməyi təklif edir: Nəsif hər kim ilə açsa meydanı, Ona dar eləyər bu gen dünyanı. Müsafirdi, ona verin döyranı, Bəlkə, çoxdu nəticəsi, nəvəsi (13, 114). Bu söz Aşıq Ələsgərin xətrinə yaman dəyir, onu lap təbdən çıxarır: Pay yığmaq, ay yazıx, sana yaraşır, Çünki yoxdu gözlərinin giləsi (13, 115). Buradan bir nəticə çıxmadıqda aşıqlar hərbə-zorbaya əl atırlar. Burada o qədər də sərt ifadələr, acı sözlər işlətmirlər. Tərəflərdən heç biri qalib gələ bilmədiyi üçün qıfılbəndə keçirlər. Aşıq Nəsibin doqquz pərdəni nəzərdə tutaraq söylədiyi müəmma Ələsgəri təntidir, xeyli düşündürür, hətta “gözlərinə qan sağılır”, nəhayət, onu uğurla açır. Növbə Ələsgərə çatanda o, Nəsibin əlindəki qəlyan haqqında bir qıfılbənd deyir. Nəsib duruxur, cavab tapa bilmir və məğlub olur. Olduqca gərgin keçən və səhərə qədər davam edən bu qabaqlaşma Aşıq Ələsgərin qələbəsi ilə başa çatır. Axırda Ələsgər və Nəsib “Başı batmış” rədifli bir qoşma söyləyirlər. “Aşıq Ələsgərlə Aşıq Nəsibin qabaqlaşması” adlı rəvayətin süjet xəttində bir-iki məqamda şərtilik hiss olunsa da, o, ümumən dinamik və canlıdır, şeirləri də zəif deyil. Lakin tədqiqatçı İslam Ələsgərin fikrincə, bu rəvayətin tarixi əsası və heç bir sənət dəyəri yoxdur, “həm fikir, həm də bədii cəhətdən çox zəif olan şeirlər də dastan düzəldənin uydurmalarıdır” (34, 137). Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki, İslam Ələsgərin inadla dırnaq içində “dastan” adlandırdığı bu rəvayət bəzi dastan ünsürləri daşısa da, dastan deyil, rəvayətdir. Göyçənin Ağbulaq kəndindən olan Aşıq Mahmud Məmmədovun dilindən yazıya alınan bu rəvayət vaxtilə Aşıq Hüseyn Saraclının “Şeirlər, söyləmələr” kitabında (84, 179-181) yığcam şəkildə, A.Bayramovun tərtib etdiyi “Oğuz elindən-ozan dilindən” adlı kitabda (81, 105-110) isə daha geniş verilmişdir. Hər iki variantda göstərilir ki, Ələsgər güllübulaqlı seyidlərlə dost imiş, onların qonağı olanda Nəsib də məclisə gəlir və iki azman aşıq deyişir. İslam Ələsgər rəvayətin adındakı “qabaqlaşma” sözünü də qəbul etmir, həm də açıq-aşkar görünür ki, o, Nəsibi sənətkar kimi Ələsgərə yaraşdırmır: “iki gözdən şikəst olan bu aşığın şeir söyləmək qabiliyyəti də olmuşdur” (34, 136) cümləsi bunu göstərir. Lakin ədalət naminə demək lazımdır ki, tənqidçinin bəzi qeyd və iradları doğrudur. Məsələn, rəvayətdə Aşıq Ələsgərə məxsus müstəzad təcnis, həqiqətən, həm tərhif, həm də ixtisar edilmişdir. Aşıqların dilindən verilən bəzi ifadələr, sərt sözlər yerinə düşmür. Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki, deyişmə zamanı coşan aşıqlar bəzən belə şeylərə yol verirlər. “Başı batmış” rədifli qoşmaya gəlincə, Ələsgər bunu Nəsibə dostcasına, hətta nəvazişlə demiş, eyni şəkildə də cavabını almışdır. Rəvayətin bu qisminin tam variantı belədir: “Aşıq Nəsib nə qədər fikirləşdisə, bağlamanı aça bilmədi. Məclis əhli Ələsgəri alqışlayıb “əhsən” dedi. Ələsgər bundan lovğalanmadı. Üzünü məclisə tutub dedi: – Sinəmə bir qatar söz gəlib, qoyun onu da deyim. Aldı Ələsgər: Məni incitməkdə nəydi məqsədin, Düşmürmü yadına gor, başı batmış? Doqquzdan danışdın, xəyalım çaşdı, Elədin işimi zor, başı batmış. Mənimlə başladın yamanca cəngə, Əl atdın silaha, topa, tüfəngə. Dəryanın dibində gəzən nəhəngə Heç naşı atarmı tor, başı batmış? Gəlin gərək qaynatadan yaşına, Daş götürən gərək baxa daşına. Laf eləmə, vallah, sənin başına, Edərəm dünyanı dar, başı batmış. Ələsgərə verdin çətin sualı, İnan ki, bir müddət dəyişdi halı. Söylərəm, qoy bilsin Göyçə mahalı, Təntitmişdi məni kor başı batmış. Aşıq Nəsib də, məclislərdəkilər də Ələsgəri bir daha alqışladılar. Nəsib üzünü Ələsgərə tutub dedi: – Adını eşidib üzünü görməmişdim. Doğrudan da, adına görə varsan. Ancaq mənim də ürəyimi söz deşir. Sözünün qabağında deyərdim. Ələsgər dedi: – De gəlsin. Aldı Nəsib: Dişə salma, sındırarsan dişi sən, Sazını solaxay çal, başı batmış. Eşitmişəm, boydan yekə kişisən, Elə o boyda da qal, başı batmış.
Sünni kimi dediyimdən dönmürəm. Aşıqların acığına ölmürəm, Qarğadın sən mənə, çal başı batmış. Güllübulaq Şörəyelin elidi, Bu kənd, vallah, bulaqlarla doludu. Uzağa bax, Qars, Qağızman yoludu, Düşün bunu, fikrə dal, başı batmış. Şikəstə lağ etmək, məncə, ayıbdı, Ustadın Alı da mən tək mayıfdı. Nəsib səni ustad aşıq sayıbdı, Bunu eldən xəbər al, başı batmış. Nəsibin sözlərindən sonra alqış sədaları göyə ucaldı. Dədə Ələsgər Nəsibi qucaqlayıb “halal olsun, ustadına bərəkallah” dedi. Yenidən məclis quruldu, səhərədək Aşıq Ələsgərlə Aşıq Nəsib çalıb oxudular. Seyidlər tayfası da Ələsgərə bir yaxşı yəhərli-yüyənli at bağışladılar, onu hörmət-izzətlə Göyçəyə yola saldılar, dalınca da su səpdilər” (81, 108-110). “Başı batmış” rədifli qoşmanın bütün məzmunu, xüsusilə də son bəndi göstərir ki, o, iki aşıq tərəfindən deyişmə zamanı, növbə ilə bənd-bənd oxunmuşdur. Əslində, bu rəvayət uydurma deyil, onun tarixi əsası vardır. Bunu Aşıq Nəsibin “Ələsgər” qoşması da sübut edir. Nəsib pirlər piri Ələsgərə dərin hörmət və ehtiramla yanaşmış, özünü ona şəyird saymış, Ələsgərlə, həqiqətən, görüşdüyünü, deyişdiyini göstərmişdır. Həmin qoşmada oxuyuruq: Dədələr dədəsi, dədələr xası, Aşıqlar içində pirdi Ələsgər. Nəsib şəyird misal ona qabaqda, Dünyaya gələndən birdi Ələsgər.
Şirin söz-söhbəti düşüb dillərə. Çox təriflər deyib incəbellərə, Sözdə çox təzədi, tərdi Ələsgər. Nəsib, fürsət düşdü, üz-üzə gəldim, Belə bir ustadla göz-gözə gəldim. Hərbə-zorba oldu, söz-sözə gəldim, Gördüm açılmamış sirdi Ələsgər (13, 30). Güllübulaqlı Mansur babanın məlumatında bu hadisə bütün təfərrüatı ilə öz əksini tapır. Onun dediyinə görə, Ələsgərlə Nəsib güllübulaqlı Hacı Mamoy ağanın oğlunun toyunda qarşılaşmışlar. Hansı səbəbdənsə toya çağrılmayan Nəsib bundan hədsiz dərəcədə incimiş, özü qalxıb toya gəlmiş və məclisin aşağı tərəfində oturmuşdur. Aşığın dəymə-düşərliyini, ərköyünlüyünü bilən Mamoy ağa onu görən kimi möhkəm təlaşlanmış, “A Nəsib, keçib başda əyləşsənə” deyə ona minnət etmişdir. Xasiyyətcə çox tündməcaz olan Nəsib daha da qəzəblənmiş, “Məni toya çağırmadığın bəs deyil, indi də mənə “a Nəsib” deyirsən? Yaxşı, mən aşıq olduğumu indi sənə göstərərəm” − demişdir (75). Bu epizod Aşıq Nəsibin “Deyir” qoşmasında təsvir edilmişdir. Aşıq Nəsib bu əsərində toy sahibindən nəyə görə incidiyini göstərmişdir: Bir kəndin aşığı yaddan çıxıbdı, Hacı da utanmır, “a Nəsib” deyir. Üstünü-başını toz-torpaq tutub, Sözünü ağlına münasib deyir. Yerim bəlli oldu: ağaq tərəfdi, Aşığa xor baxmaq yoxsa şərəfdi? Dillərə salacam, işlər xarafdı, Dədəyə hər yetən binəsib deyir. Toyda könülləri şad edər qanan, Səbəbsiz olarmı alışan-yanan. Bilən yaxşı bilir, pis olur sınan, Kimi “Aşıq Nəsib tələsib” deyir (13, 32). İbişli Mahmud babadan topladığımız məlumata görə, iki sənətkarın qarşı-qarşıya gəlməsində göyçəli Həllac Məhəmmədin rolu olmuşdur. O, Güllübulağa Nəsibgilə gəlmiş və onu bu deyişməyə təhrik etmişdir (74). Qeyd etmək lazımdır ki, Həllac Məhəmməd Aşıq Nəsibin “Gətirdi” qoşmasında üstüörtülü şəkildə, ad çəkilmədən xatırlanmışdır. Bu qoşmada Nəsib “dədə aşıq” adlandırdığı Ələsgərə qarşı sərt rəftarından peşman olduğunu göstərmiş, ustaddan bir növ üzr istəmiş, eyni zamanda “bir saz çalan” kimi sayılmadığı üçün Ələsgərdən, unudulduğu üçün toy sahibindən incidiyini də gizlətməmiş, açıq şəkildə dilə gətirmişdir: Allah lənət etsin müxənnəs kəsə, Hirsimi coşdurdu bura gətirdi. Yada düşməməyim, unudulmağım, Məni cinləndirib zara gətirdi.
Haqqa qul bəndəyəm, söyləməm yalan. Saldı sayılmamaq könlümə talan, Yaramın üstünə yara gətirdi. Nəsibəm, bağışla, varsa günahım, Hörmətim olsa da, yoxdu pənahım. Deyib-söyləməkdə çox naləm-ahım, Fələk taleyimi qara gətirdi (13, 32). Birbaşa Ələsgərə ünvanlanan bu iki qoşma “Aşıq Ələsgərlə Aşıq Nəsibin qabaqlaşması” adlı rəvayətin mətnində olmasa da, əslində, deyişmə zamanı söylənmişdir. Çünki qoşmalar deyişmə kontekstindən kənarda bir məna ifadə etmir. Bu da onu göstərir ki, həmin qabaqlaşma, həqiqətən də, olmuşdur. Belə bir məqamı xüsusi olaraq vurğulamaq lazımdır: həyatda gerçək ustadları olan Göləli İbrahimdən və Şenlikdən sonra Ələsgər yeganə aşıqdır ki, Nəsib onu özünə ustad, özünü isə ona şəyird elan etmişdir. Bu, Nəsibin dədə Ələsgərə sonsuz ehtiramını göstərən bir fakt kimi diqqətəlayiqdir. “Çıldırlı Aşıq Veysinin Güllübulaq səfəri” də aşıqlıq sənətinin yazılmamış qaydalarına, etikasına həsr olunmuşdur. Rəvayətdə Nəsibin müasiri olan bu aşığın qısqanclığı üzündən başına gələn bir əhvalat nəql edilir. Çıldırda keçirilən bir məclisdə hamının Nəsibi təriflədiyini görən Aşıq Veysi öz həmyerlilərindən möhkəm inciyir, “əyə, özün Çıldırdan olasan, səni bəyənmiyələr, aşıx yerinə qoymuyalar. Onda niyə yaşıyırsan ki?”(13, 130) − deyir və özünün Nəsibdən üstün olduğunu sübut etmək üçün atına minib birbaşa Güllübulağa gəlir. Soraqlaşıb Nəsibin evini tapır və onlara düşür. Bu zaman Nəsib təsadüfən evdə olmur. Bir azdan ona xəbər verirlər ki, sizə bu nişanda bir adam gəlib. Məsələnin nə yerdə olduğunu başa düşən Nəsib deyir: “Bu, Aşıx Veysidi. İndi o mənim qonağım sayılır. Pis aşıx dəyil, əmbə çox döşünə döyür. Deyir ki, burda mənəm, Bağdatda kor xəlifə… Bizim əvə qonax gəlif ki, çətinə tüşsə, onu bağışdıyım. Məni yaxşı tanıyır” (13, 131). Axşam məclis qurulur və iki aşıq deyişir. Qonaq olduğu üçün Nəsib birinci sözü ona verir. Aşıq Veysi ona xas olan təkəbbür, ədabazlıq və qəzəblə “Gəldim” rədifli bir gəraylı oxuyur, durmadan özünü öyür, hətta “aslan” adlandırır: Aşıx Veysi bir asdandı, Həqiqətdi əhdi-andı. Bu, nə şöhrət, bu, nə şandı, Belini qırmağa gəldim (13, 132). Aşıq Nəsib səbrlə və təmkinlə ona layiqli cavab verir: Nəsib deyir, utan bir az, Aşıx olan belə olmaz. Meydan heç vaxt sənə qalmaz, Məclisə, ya vaya gəldin? (13, 133) Deyişmənin ikinci hissəsində Aşıq Veysi “hersi hələ yatmadığı üçün” yenə sərt ifadələr işlədir: Qızılquşam, sən yapalax, Üzünə vurram şapalax. Qorxunnan partdıyar dalax, Dizin yerə vur meydanda (13, 133). Aşıq Nəsib sırf qonağa hörmət əlaməti olaraq Aşıq Veysiyə hələ də güzəşt edir, kefinə dəymir, ancaq onun dilindən “Gəl usda de, öp əlimnən, ay Nəsif“ sözünü eşidəndə qeyzə gəlir, hədsiz dərəcədə qəzəblənir və bu nadana yerini göstərməyə məcbur olur: Sıpa kimi haray salma, duraram, Palanını düz belinə vuraram. Səni minib uzun yolda yoraram, Nəsif deyər kuşa dönüf uçarsan (13, 135). “Söz tamama yetdi, hamı Aşıx Veysiyə baxıf gülməyə başdadı. Aşıx Veysi yanıf-yaxılsa da, heş nə deyə bilmədi. Dinməzcə sazı Aşıx Nəsivin qavağına qoydu. Əmbə indi də Aşıx Nəsif hersdənmişdi, nədi, coşmuşdu. Aşıx Veysi nə qədər yalvardı, əmbə Aşıx Nəsif onu bağışdamadı: – Bəyax dedihlərini nə tez unutdun. İndi qulax as, borcunu qaytarım” (13, 135). Bundan sonra Aşıq Nəsib çox sərt bir şəkildə Aşıq Veysinin “dərsini verir”: Mözələh tutufdu səni, Çöllərdə gəzif gəlifsən. Ormannarda, biyabanda, Dağlarda gəzif gəlifsən. Yalannarı, fitnələri İp-sapa düzüf gəlifsən. Dəvə kimi boynun əyri, Dodağın büzüf gəlifsən. Səni qoşam harabıya, Qağızmannan duz gətirəm. Sürəm birbaş Gürcüstana, Borçalıdan qoz gətirəm. Sürəm tozlu yollarınan, Üst-başında toz gətirəm. Adamlıxdan lap çıxıfsan, Əlini üzüf gəlifsən (13, 136). Bu rəvayətin sonu da çox maraqlıdır. Aşıq Veysinin çıxılmaz vəziyyətdə olduğunu görən ağsaqqallardan birinin ona yazığı gəlir, gərginliyi azaltmaq üçün Nəsibə deyir: “ – Aşıx Veysi əlinnən öpsun, sən də onu bağışda, axı indi bu aşıx sənin qonağındı. O sahat Aşıx Veysi irəli gəldi, Aşıx Nəsivin əlinnən öpdü, Aşıx Nəsif onu bağışdadı. – Səni bağışdıyıram, götür sazını, əmbə ağzına gələni danışma. İnnən belə Aşıx Nəsivin necə aşıx olduğunu bildin. Gərəh el içində hörməti aşığın özü qazana, adam öz-özünə “mənəm” deməhlə hörmət qazanmaz” (13, 137). Səhər Aşıq Nəsib qonaqpərvər ev sahibi kimi Aşıq Veysinin atını şəxsən özü irəli çəkir, üzəngisini tutub ata mindirir, gecə məclisdə yığılan bir kisə pulun hamısını ona verib hörmətlə yola salır. Bu rəvayət gənc aşıqlar üçün ibrətamiz bir etika nümunəsi olmaqla qalmır, çox ağır, tündməcaz xasiyyəti olan Aşıq Nəsibin yeri gələndə nə qədər humanist, nə qədər yumşaq qəlbli olduğunu göstərir. “Bala Məhəmmədlə Aşıq Nəsibin görüşü” adlı rəvayətdə qocalmış sənətkarla gənc Nəsibin rastlaşması epizodu işlənmişdir. Rəvayətdə nəql edilir ki, yaşı altmışı keçən Bala Məhəmməd yazda Canbaz yaylasına gəlir. Təbiətin ən gözəl çağında o, yaşlandığını başa düşür və bu barədə bir qoşma deyir. Təsadüfən oradan keçən Aşıq Nəsib bu qoşmanı dinləyir. Onlar görüşürlər, birlikdə yemək yeyirlər, lakin Bala Məhəmməd Nəsibi tanımır. Nəsib ondan icazə alaraq “Könül” rədifli qoşmasını oxuyur, Bahara olan eşqini, nakam məhəbbətini dilə gətirir, taledən, güzərandan şikayətini bildirir. Nəsibi tanıyan Bala Məhəmməd ona təsəlli verir. İkisi qarşılıqlı olaraq çalıb oxuyurlar. Nəsibin oxuduğu gəraylıdakı bütün bəndlər, xüsusilə də sonuncu bənd dinləyicini çox mütəəssir edir: Nəsib sazı çalar qəmdə, Ürəyim dərddə-vərəmdə. Oxuyuram zildə, bəmdə, Məni dərddən alan olmaz (13, 130). Bala Məhəmməd isə oxuduğu gəraylıda Nəsibə öyüd-nəsihət verir, onu həyata, sənətə bağlanmağa çağırır: Mana baxma, qocalmışam, Sən cavansan hələ, Nəsib. Fəğan edib qəddin bükmə, Al özünü ələ, Nəsib…
Dərdim-qəmim çeşid, çeşid. Dərdə sən olnan irəşid, Gətir sazı dilə, Nəsib (13, 129-130). Rəvayətlərin bir neçəsi Aşıq Nəsibin bədnam ermənilərlə münasibətlərindən bəhs edir. “Aşıq Nəsibin Tacir Söyünnən görüşməsi” və “Aşıq Nəsibin Qulanıs səfəri” adlı rəvayətlərdə sənətkarın türkcə söz qoşan erməni aşıqları ilə qarşılaşmasından söz açılır. Çarizm dövründə daşnaklardan, sovet dövründə isə bolşevik libasına bürünmüş erməni millətçilərindən çox zülm görən Aşıq Nəsib fəndgir və hiyləgər erməniləri yaxşı tanıyırdı. Bu iki rəvayətdə biz yüksək milli şüura sahib olan aşığın vətənpərvərliyini, prinsipiallığını və təəssübkeşliyini görürük. Birinci rəvayətdə göstərilir ki, Aşıq Nəsib bir gün Axılkələyə gedir və Alı bəyin evində qonaq olur. Məclisdə Təbrizdən gələn, bahalı paltar geyinmiş bir kişi də iştirak edirmiş. Onun yalanlarından şübhələnən aşıq çolpanın vasitəsilə bu adamın burnunun əyri, ənsəsinin yastı olduğunu öyrənir və onun erməni olmasından şübhələnir. Türkcə mükəmməl bilən bu şəxs özünü tacir və “söz ustası” Aşıq Söyün kimi təqdim edir. Aşıq Nəsib isə adının usta Qorağan olduğunu söyləyir, ikisinin arasında deyişmə başlayır. Erməni aşığı təkəbbürlə özünün var-dövlətindən və fitnə-fəndindən söz açır, sonra isə öz nüfuzundan, hər yanda at oynatmasından bəhs edərək deyir: Təbriz, Tiflis, Hələb, Dərbənd, həmi Muşdan yolum var, Hər tərəfə atım oynar, arxam, uzun qolum var. Hara getsəm, dağlarım var, həmi dəştim, çölüm var, İşim pünhan, kefim yaxşı, bir sinəsi qaram mən (13, 89). Aşıq Nəsib bu sözlərdən onun erməni olduğuna tam inanır və onu anadan doğulduğuna peşman edir: Gədə oğlu, lütün biri, tüklənifsən, yağlısan, Türk önündə durammazsan, gəl itirmə ağlı sən. İt-qurduna yeri söylə uydurduğun nağlı sən, Düzgün işə müxənnət tək pəl vurmağa de, nə var? (13, 89) Aşıq Nəsib möhürbənddə öz əsl adını işlədəndə erməni quruyub qalır, çünki bugünədək üzünü görməsə də, onun necə sənətkar olduğunu eşidibmiş. Hirslənən Aşıq Nəsib erməninin ünvanına kəskin bir həcv deyir, Aşıq Söyün ona cavab verə bilmir, Nəsib həcvi belə başa vurur: Hər nə desəm, sana azdı, adamlıxdan uzaxsan, Məqam olsa, qan içərsən, müsəlmana duzaxsan. Tək olanda yalmanırsan, deyillər ki, yazıxsan, Ürəyini doldurmazsan saflığ ilə, yeylə sən. Tülkü-çaqqal balası, Sarı urus tulası, Köpəhlərin alası, Qırx qazana çalası. Aşıx Nəsif Əhdin kəsif. Ay binəsif, Hürü, durma, Dabanqırma, İt-pişiyin yığ başına, gördüyünü söylə sən (13, 91-92). Aşıq Söyün axırda dinməz-söyləməz sazını Nəsibin qabağına qoyur və məclisi tərk edir. Məclisdəkilər bu işə mat qalırlar. “Alı bəy işi belə görüf dedi: – Aşıx Nəsif, sən hardan bildin bu tacir ermənidi? – Oturuşunnan, duruşunnan, mən-mən deməyinnən… Alı bəy, yadında saxla, erməni heş vaxıt türknən başarmıyıf, bununku hiylədi, tülkülühdü. Kişilih, mərtdih türkün alnına yazılıf. Bunu yadınnan çıxartma. Məclisdəkilər Aşıx Nəsivə yaxşı döyran pulu yığıf verdilər. Əmə bu əhvalat da elə o vaxıtdan dillərə tüşdü” (13, 92). “Aşıq Nəsibin Qulanıs səfəri” isə Axılkələyin Qulanıs kəndində vaqe olur. Bu kəndə toya çağrılan Aşıq Nəsib burada erməni aşığı Usta Tatosla deyişir. Bu, aşıq Vahan adlı qoluzorlu bir erməninin təhriki ilə məclisə girib Aşıq Nəsibi təhqir edir, “kor” adlandırır, türklərin, müsəlmanların ünvanına hədyan deyir: Əzəl günnən türkdü düşman bizdərə, Saldı “hay”ı dərələrə, düzdərə. Dağ çəkəcəm, od vuracam sizdərə, Görəcəhsən, hələ belə vay hanı? (13, 122) Aşıq Nəsib eynən Aşıq Söyün kimi Usta Tatosun da dərsini verir, onu damdançıxmaya, yəni cöngəyə bənzədir, ermənilərin soysuz olduğunu bildirir: Nəsif deyər, korruğuma baxma sən, “Mən-mən” deyif çox özünnən çıxma sən. Olsa-olsa, bəlkə, damnançıxmasan, Sizdə axı ədəb-ərkan, soy hanı? (13, 123) Deyişmənin ikinci və üçüncü hissəsində Usta Tatos “musurman”, “bizimdi”, Aşıq Nəsib isə “erməni” və “sizindi” rədifli qoşmalarla yarışırlar. Ən axırda Aşıq Nəsib onu bağlayır və sazını əlindən alır. Usta Tatos diz çöküb yalvarsa da, Vahan, o biri ermənilər çox minnət etsələr də, pul, var-dövlət boyun olsalar da, bir sürü erməninin əhatəsində tək olan Nəsib onlardan qorxub-çəkinmir, dediyindən dönmür, Tatosun sazını gətirib Öysüz kəndində yaşayan Məhəmməd adlı aşığa peşkəş edir (13, 126). Bu qəbildən olan üçüncü rəvayət isə “Aşıq Nəsivin Zoru bəynən qarşılaşıf Güllübulağı tərk eləməsi” adlanır. Türkiyədə qan tökən, əllərinə keçən müsəlmanları qıran ermənilər Şörəyeldə və Ağbabada da eyni əməllərini davam etdirirlər. Zoru adlı bir quldurun başçılığı altında ətrafdakı kəndlərə, o cümlədən Güllübulağa soxulan bir qrup silahlı quldur camaatı qırır, var-yoxunu talayır. Kəndin ortasında Aşıq Nəsiblə çolpanı da yaxalayırlar, onları öldürmək istəyəndə quldurbaşı özü gəlib çıxır, Nəsibi tanıyır və ona deyir ki, gəl sən məni təriflə, mən də səni buradan sağ-salamat buraxım, çıx get. Qorxusundan ayaq üstdə quruyan çolpadan fərqli olaraq, Aşıq Nəsibin heç tükü də tərpənmir. Sakitcə sazını köynəkdən çıxarıb bağrına basır və “tərifə” başlayır: Qaxdağan ajdarı tökülüf gəlif, İndi bəy olubsan, ədə, Zoru bəy? Böyründə mauzer, çiynində tüfəh, Yaman yekəlifsən, gədə, Zoru bəy. Özünü görsətmə arvad-uşağa, Darıxma, işdərin zay olar, dığa. Soxuluf talana baxçıya-bağa, Ona-buna gəlmə hədə, Zoru bəy! (13, 67) Ermənilər bu “tərif”dən narazı qalıb aşığı öldürmək is-təyəndə Zoru onları dayandırır, üzünü Nəsibə tutaraq layiqli söz deməyi tələb edir: “ – Əməlli söz de maa, a kişi! – A gavur, musurmanın çörəyini yemiyifsənmi, nə tez keşmişini unutdun? – A kişi, sən görürsən indi mən burda ixtiyar sahabıyam, başda dururam. Maa layıx söz de!” (13, 68) Aşıq Nəsib bu dəfə üç bəndlik bir qoşma deyərək Zoru bəyi ifşa edir: Tutar gözlərini yediyin çörək, Tüşüf əyaxlara zəlil olarsan. Başın daşa dəyər, huşun huş olmaz, El-oba içində xəcil olarsan.
Tökülən qannardan çoxu boğuluf. Dünya hay felinnən cana yığılıf, Sərsəri gəzərsən, məlul olarsan. Dünənki günnərin çıxdı yadınnan? Haqqın aşığıyam Nəsif adında. Tanrı qəzəbiynən fələk badında Çör-çöpə dönərsən, zibil olarsan (13, 68). Nəsibin qorxmazlığı, mərdliyi Zoru bəyin xoşuna gəldiyi üçün onu və çolpanı buraxır. Ermənilərin əlindən xilas olub kənddən xeyli uzaqlaşandan sonra Aşıq Nəsib zəmanədən, dövrandan şikayətlə dolu üç qoşma oxuyur. “Eylər” rədifli qoşmada dünənə qədər türkün qapısında nökər olan erməninin bu gün özünü xəlvət dərədə bəy hesab elədiyini, müsəlmanlara divan tutduğunu göstərir: Haqqı görən yoxmu ara-bərədə, Silahlı bulunmaz bizim yörədə. Erməni bəy oluf xəlbət dərədə, Arxalı itdi ki, bizə güc eylər (13, 69). “Ay Allah” rədifli qoşmada üzünü Yaradana tutaraq ondan nicat diləyir: Erməniyi mindirifsən ata, bax, Atı minif salmır səni yada, bax. Əsirgərsən niyə onnan qada, bax, Hayandasan, Allah, Allah, ay Allah? İnsaf elə, türk elinə solux ver, İstədiyim sakitlikdi, xalıx, ver. Varsız elə, girsiz cana sağlıx ver, Hayandasan, Allah, Allah, ay Allah? (13, 70) Aşıq Nəsib burada oxuduğu üçüncü qoşmada zalım fələyə qarşı üsyan edir, bəxtinə düşən qaçqınlıq həyatının çətinliklərindən yana-yana söz açır, eli-obanı qana çalxayan ermənilərə və onlara arxa çıxan fələyə öz nifrətini bildirir: İnsaf et, mürvət et, başa düş məni, Türkə ağa qoydun yağı düşməni. Urus, erməniyə əydirdin məni, Mənim tək gözlərin kor olsun, fələk (13, 71). Aşıq çolpa ilə birlikdə doğma Güllübulağı tərk edərək adlı-sanlı qəhrəman Qara bəyin nəzarətində olan Dələver kəndinə yola düşür (13, 71). Qeyd etmək lazımdır ki, Aşıq Nəsib cəsarətdə öz ustadı Aşıq Şenliyə oxşayır. Şenlik də eynən onun kimi ermənilərə baş əyməmiş, onlara olan nifrətini açıq-aşkar şəkildə bildirmişdir. Şenliyin həyatından bir epizoda nəzər salaq. Bir dəfə Çıldırın hərbi komendantı, Qarabağ ermənilərindən olan Anton bir dəstə atlı kazakla Köğas kəndinə gedərək İsmayıl ağanın evindəki dərnəyə daxil olur. Mahalın bütün adlı-sanlı adamları orada imiş. Şenlik sazını köksünə basaraq xalqının könül duyğularını tərənnüm edirmiş. Məclisin başında əyləşən Anton Qarabağ ləhcəsi ilə Şenliyə müraciət edir: “Aşıq, rus padşahı sizin Osmanlını məğlub elədi, bu qədər əsgərini qırdı, bu qədər də yerini aldı. İndi sizə yol, körpü, şəhər saldırır, sizdən nə vergi, nə də əsgər alır. Düzünü de görüm, bu dövlətlərin hansı daha qoçaqdır, hansını daha çox istəyirsən? Bunu bizə sazla de”. Anton sözünü bitirər-bitirməz Şenlik sazını əlinə alır. Savaş və əsarət yorğunu olan camaat böyük bir həyəcanla nəticəni gözləyir. Şenliyin taleyi üçün qorxuya düşən qonaqların bəziləri göz-qaşla, him-cimlə ondan yumşaq cavab verməyi xahiş edirlər. Ancaq Şenlik bunların heç birinə əhəmiyyət vermir və bu misraları hərbi komendant Antonun üzünə güllə kimi yağdırır: Xulüsi-qəlbimdən bilsən fikrimi, Mən Allahdan Əlosmanı istərəm. Mərhəmət sahibi, irəhmi qəni, Nəsli mürsəl hökmü-xanı istərəm.
Qafdan-Qafa, zəri-zəmindən bəri, Dilində salavat, zikri, əzbəri, Hökm etməyə bircə onu istərəm. …Qəmgindir bu səfil Şenliyin şadı, Heç çıxamaz fikrimdən Əlosman adı, Gedibdir dünyanın ləzzəti-dadı, Məhşər günü bir məkanı istərəm (109, 49-57). Aşıq Şenlik sazı-sözü ilə xalqı daim mübarizəyə səsləmiş, milli ruhu oyaq tutmağa çalışmışdır. Çılıdır-Ağbaba bölgəsinə ən çox Diyarbəkir, Van, Muş vilayətlərindən doluşan ermənilərin qurduqları “Canfəda” təşkilatı yerli camaata ağılagəlməz zülmlər edirdi. Rusların təşviq etdiyi bu terror təşkilatına qarşı türk fədailəri də canlarını və mallarını qorumaq üçün “Canbizar” adlı gizli bir təşkilat qurmuşdular. Bu təşkilatı fəal şəkildə dəstəkləyənlərdən biri də Aşıq Şenlik idi. O, mərkəzi Gümrüdə olan “Canfəda” təşkilatının lideri Vağarşağa mənzum bir təhdid məktubu göndərmişdi: Millət komutanı Vağarşak ağa, Səbr eylə, başına gör nələr gəlir. Yığıbsan başına bir bölük dığa, Demə ki, onlardan bir hünər gəlir.
Bir gün şəhərini verər talana. Nə Bakıya bənzər, nə də Şirvana, Hazır ol, üstünə yüz min ər gəlir. Bakıda oturan bir yücə insan, Dəstigir eyləsin ol qəni sübhan? Tağızadə Zeynal, bir xan oğlu xan, Yanında qulları müxtəsər gəlir. Əlosman dövləti, padişahımız, Əvvəl Allah, sonra o, pənahımız, Çəkdirər qılıncı, açar rahımız, Əmr edər əsgərə, coş verir, gəlir (105, 125). Göründüyü kimi, Aşıq Nəsibin qaniçən ermənilərə qarşı münasibəti, onlar haqqında yazdığı şeirlər ustadı Aşıq Şenliyin şeirləri ilə tam səsləşir. Bu da iki sənətkar arasındakı mənəvi yaxınlığı bir daha təsdiq edir. Nəsiblə bağlı bəzi aşıq rəvayətləri açıq şəkildə siyasi xarakter daşıyır. Məsələn, “Haqverdi Qarammədoğlunun əhvalatı”, “Aşıq Nəsibin Təzə İbiş səfəri” və “Aşıq Nəsibin İrəvan səfəri” onun sosializm quruluşuna, sovet hökumətinə münasibətini əks etdirir. Birinci rəvayətdə bütün varı-yoxu əlindən alınaraq kolxoza verilən Haqverdi Qarammədoğlunun, ikinci rəvayətdə isə Ağbabanın ən varlı və hörmətli adamlarından biri olan və eyni aqibətə uğrayan Həmzə ağanın başına gələnlər təsvir edilir. Rəvayətlərdən görünür ki, Aşıq Nəsib onların ikisi ilə də yaxın dostdur. Haqverdi Qarammədoğlunun qeyri-adi bir atı varmış, sovet hökuməti axırda bu atı da zorla ondan alır. Xəbər gedib Aşıq Nəsibə də çatır. “Nəsif bunu eşidəndə əlini dizinə vuruf dedi: – Dağılasan, a belə dünya! Əyə, bu bij höküməti elə gərəh mənim dosdarıma toy tuta? A bu sovetin heş gəlişi olmuyaydı!” (13, 93) Aşıq Nəsib Güllübulaqdan qalxıb Hamasaya, Haqverdi Qarammədoğlunun evinə gəlir. Görür ki, dostu çox pərişandır. Sazı köynəkdən çıxarıb “Gəzir” rədifli qoşmasını oxuyur və ona ürək-dirək verir: Nəsif yaxşı bilir sənin dərdini, Qəza tapdı bu ellərin mərdini. Bilən hanı kişiliyin qədrini, Dodaxlarda ahlar, amannar gəzir (13, 93). Burada iki dost qarşılıqlı deyişir və “bu gədə hökumətinin” siyasətini tənqid atəşinə tuturlar. Bu hadisədən bir neçə gün sonra Haqverdi Qarammədoğlunun nökəri Güllübulağa gələrək Aşıq Nəsibə bir kağız verir. “Aşıx Nəsif dedi: – A bala, bu nədi? – Haxverdi Qarammədoğlu verdi, dedi bunu Aşıx Nəsivə ver. – Özü niyə gəlmədi? – Sibirə sürdülər… Nökər hönkürüf ağladı” (13, 96). Dostunun naməsini oxuyan Aşıq Nəsib çox bikef olur və sazını döşünə basıb sovet hökumətini kəskin tənqid edən bir qoşma söyləyir. İkinci rəvayətdə isə sovet hökumətinin Həmzə ağanı incitməsindən söz açılır. Məlum olur ki, ağanın saysız-hesabsız qoyun-quzusu, mal-qarası ilə iki kolxoz quran sovet hökuməti axırda gəlib onun qapısındakı itləri də sürü ilə kolxoza aparıb. Həmzə ağanın başına gələn bu hadisədən xəbər tutan Aşıq Nəsib dərhal Təzə İbiş kəndinə gəlir və dostu ilə görüşür, “Yeri” rədifli qoşması ilə ona buralardan getməyi, Türkiyəyə köçməyi məsləhət görür: Mərhəmət sahabı, imannı kişi, O doğma ellərə – Türkə var, yeri. Daha bu yerrərdə nizam pozuluf, Bəyə-xana oluf meydan dar, yeri. Yoxsullar atası yoxsula döndü, Gur yanan çıraxlar söndü, nə söndü. Şura bir bəladı, göylərdən endi, Dağıldı həm dövlət, həmi var, yeri.
Nəsivin halını Çıldıra söylə. Canbaza güzar et, gül-çiçək iylə, Tutmamış yolları boran-qar, yeri (13, 167). “Aşıq Nəsibin İrəvan səfəri” adlanan rəvayətə gəlincə, bu, sırf siyasi bir rəvayətdir. Onun nə üçün yarandığı rəvayətin lap əvvəlində izah edilir: “Sovet hökuməti qurulannan bəri elə bil Aşıx Nəsivin beli qırılmışdı. Çünki kətdə-kəsəhdə başıpapaxlı qalmamışdı, birbəbir dənnəmişdilər. Ermənilər quduruf at oynadır, urusdara arxalanırdılar, əmə Aşıx Nəsivə heç kəs toxuna bilmirdi, çünki o, haqq aşığıydı... Əmə bir para adamlar gəlif Aşıx Nəsivə dedilər: “Ay aşıx, sən gəl bu sovet hökumətini təriflə, söz de, saa yaxşı baxsınlar. İsdiyirsən, gəl bir İrəvana da get. Orda saa yaxşı baxallar. Bu deyilənnər Aşıx Nəsivin axlına batmadı, əmə öz-özünə dedi: “Dünya ölüm-itim dünyasıdı. Bir dəfə də İrəvana indi getsəm, nə olar. Gedim görüm kim ölüf, kim qalıf?” Beləcə, Aşıx Nəsif yola tədarüh gördü, çolpasını da razı saldı. Bir gün yay vaxtı yola başladılar” (13, 100). “Bir dəfə də İrəvana indi getsəm, nə olar” ifadəsi onu göstərir ki, bu, Nəsibin İrəvana növbəti səfəridir. Lakin onun İrəvana sovet dövründə getməsi bir qədər şübhəlidir. Çünki Ağbabadan İrəvana qədər olan 230 kilometrlik dağlıq yolu aşığın Alaşa ilə, çolpanın isə piyada getməsi qeyri-mümkündür. Ona görə ki, vaxtilə başdan-başa oğuz eli olan bu ərazidə yerləşən türk kəndləri XX əsrin ilk onilliklərində daşnaklar tərəfindən dağıdılmış, əhali isə ya qırılmış, ya da bu yerlərdən köçmüşdü. Bu səbəbdən Nəsibin İrəvana qədər yol boyu kənd-kənd gəzərək, dincələ-dincələ, məclis keçirə-keçirə getməsinə şərait və imkan yox idi. Bunun üçün Nəsib erməni kəndlərində çıxış etməli idi ki, bu da ağlabatan deyil. Üstəlik, sovet hökuməti Nəsibə hər yanda antisovet təbliğatı aparmasına, onu ifşa edən şeirlər söyləməsinə əsla icazə verməzdi. Səfərin səbəbi “əsaslandırıldıqdan” sonra rəvayətin özü başlanır. Burada ciddi bir süjet xətti yoxdur. Aşıq təsadüfən yanında 4-5 yaşında uşağı olan bir qadınla rastlaşır. Məlum olur ki, o, məşhur bir bəyin qızı, adlı-sanlı bir bəyin arvadı imiş, evlərini qaxdağanlar tutandan, var-yoxlarını sovet hökuməti alandan sonra dilənçilik edir. Nəsib çox mütəəssir olur və “Bəy qızı” rədifli şeirini qoşur: Şuranın gəlişi dərtdi, bəladı, Dağ-daşı al-əlvan qana boyadı. Gijdərin, səylərin kefi əladı, Getdi var-dövlətin yelə, bəy qızı (13, 101). Burada Nəsib ustadı Aşıq Şenliyin İrəvan səfərini də xatırlayır, özünün məşhur “Şenliyin” rədifli qoşmasını oxuyur. Sonra İrəvanda bəyə, xana rast gəlməyən Aşıq Nəsib “yanıf töküldü, burda çox qala bilmədi, sazını sinəsinə basıb görəh nə dedi”: Yolum tüşdü İrəvanın elinə, Bəy-ağası, mərdi hanı görəsən? Necolufdu xanım-xatın qızdarı, Harda qalıf Mehtixanı, görəsən?
Ər yerində gədə-güdə oynaşır. Yiyə olub yurda murdar, zay, naşı, Kor olasan, belə anı görəsən. Dədələrin yeri bəlli burada, Mərt yıxılıf, namərd yetif murada. Aşıx Nəsif yas içində, qarada, Naləm tutuf dört bir yanı, görəsən (13, 36). Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, rəvayətdə yalnız bu qoşma birbaşa İrəvanla bağlıdır. Sonra Aşıq Nəsib burada Məhəmməd adlı bir adama rast gəlir, onunla söhbət edir və geri qayıdır. Güllübulağa xeyli qalmış bir bulaq başında məşhur “Dağlar” rədifli qoşmasını oxuyaraq dərdini dağlarla bölüşür: Şura meydan verir daha səy-gicə, Yaşamax, dolanmax dönüfdü heçə. Röyada Çıldıra gedirəm gecə, Yoxmu yuxuların çini, a dağlar? (13, 103) Süjetinin zəifliyinə baxmayaraq, bu rəvayət siyasi baxımdan Aşıq Nəsibin yaradıcılığı üçün çox xarakterikdir. Eyni sözləri “Ağbaba ellərinin Qars köçü” haqqında da demək olar. Ağbabanın səkkiz kəndinin, yəni Mumuxan, Qoncalı, Ördəkli, Sınıx, Söyüdlü, Seldağılan, Mustuqlu, Bağçalı kəndlərinin əhalisi 1920-ci illərin əvvəllərində ellikcə Türkiyəyə köçəndə Aşıq Nəsib həmkarı Çorlu Məhəmməd və Şair Yunusla birlikdə onları yola salmış və “Ağbaba zinharısı” üstündə yanıqlı-yanıqlı çalıb oxumuşdu (13, 176-180). Aşıq Nəsiblə bağlı bəzi rəvayətlər insanların xarakterindəki mənfi cəhətlərə, xüsusilə xəsisliyə həsr olunmuşdur. Belə rəvayətlərə misal olaraq “Ları xoruz əhvalatı”nı, “Aşıq Nəsibin İrişdi səfəri”ni, “Aşıq Nəsibin Təpəköy səfəri”ni, “Qonaq sevməyən kişinin əhvalatı”nı, “Aşıq Nəsibin Hacabbasoğlu Əhməd ağaynan görüşü”nü, “Aşıq Nəsibin Gümrü səfəri”ni, ”Aşıq Nəsibin Hasan ağaynan görüşməyi”ni göstərmək olar. Məişət xarakteri daşıyan bu rəvayətlər həm mövzu, həm də süjet baxımından bir-birinə çox yaxındır, yalnız coğrafi məkan, qəhrəmanlar və şeirlər fərqlidir. Onların hamısında xəsislik tənqid atəşinə tutulur, qonaqpərvərlik, səxavət kimi keyfiyyətlər təriflənir. Aşıq Nəsib bu səfərlərində və görüşlərində bəzən təsadüfən, bəzən də qəsdən xəsis adamlara qonaq olur, onları həcv edir, insanlıq dərsi verir. Məsələn, o, Çıldırda çandralı qonaq sevməyən Hasoy ağaya, ərginəli mal yeməyən Hacı ağaya, qonşu Təpəköydə adını çəkmədiyi başqa bir xəsisə sərt şeirlər qoşur, onları el içində xar edir. Hasoy ağa bizə başqa bir rəvayətdən tanış olan çıldırlı Aşıq Veysini onun üstünə minnətçi salır, hədiyyə olaraq iki qoç, bir cöngə göndərir, lakin prinsipial Aşıq Nəsib yenə də yola gəlmir, heyvanları isə Hasoy ağanın nökərinə bağışlayır. Çünki aşıq qonaqpərvərliyi xalqımızın ən gözəl adətlərindən biri sayır. Bu rəvayətlərin əksəriyyətində Aşıq Nəsib öz çolpasını bədii personaja çevirərək ona da söz qoşur, zarafatla sataşır. Xəsislərin evinə gedəndə biçarə çolpanın həmişə aclıqdan gözü qaralır, nə qədər gözləsə də, ortaya yemək gəlmir. Çolpanın aclığı ilə xəsisin xarakteri rəvayətin inkişafına, fabulanın qurulmasına xidmət edir. Aşıq Nəsib də bundan istifadə edərək öz sözünü deyir. Məsələn, Qızıldaş kəndində aşıq xəsis ev sahibinə həcv qoşandan sonra o, səhvini başa düşüb tez süfrə açdırır. “Ona kimi xaşılı da isdi-isdi, buğlana-buğlana surfuya gətdilər. Beçara çolpanın elə tamahı tüşdü ki! Əmə Aşıx Nəsivin tərs damarı tutmuşdu, başa tüşdü ki, çolpa qarnını doldurmax isdiyir. Qoymadı, dedi: – İndi bir söz də saa deyəcəm. – Ay Nəsif əmi, sən Allah, məni biyavır eləmə. – Yaxşısı budu, danışmıyasan, yoxsa axırı pis olar” (13, 54). Aşıq Nəsib burada özünün “Çolpa” şeirini oxuyur: Qarnın ajdı, əynin köhnə, Döz bir qədər, dayan, çolpa. Haxnan nahaqqı seşmirsən, Sən yatıfsan, oyan, çolpa.
Təmiz saxla ürəyini. Oxlasınnar kürəyini, Olum sana həyan, çolpa. Halın yoxdu yeriyəsən, Gedirsən laf geriyə sən. Kişi, dur gəl bəriyə sən, Edim sirrim əyan, çolpa. Nəsif deyər tüşəh yola, Gəl boylanma sağa-sola. Qalx yerinnən, bir gəl hala, Çay-çörəyə uyan çolpa (13, 54-55). İncə yumorla dolu bu axıcı gəraylı Aşıq Nəsibin bir yol yoldaşı, köməkçi və sirdaş kimi sevdiyi çolpaya bəslədiyi səmimi duyğularının, bir dost, hətta qardaş münasibətinin parlaq təzahürüdür. Gümrüdə böyük səxavət sahibi Əliqulu ağanın zəngin süfrəsində isə “beçara çolpa çaşıf qaldı. Əyə, bu ajdıx vaxdı belə xörəhləri yuxuda görsə də, inanmazdı. Aşıx Nəsif baxdı çolpa səvindiyinnən özünü itirif” (13, 57). Tez sazı köynəkdən çıxarıb çolpanı yeməyə dəvət edir: Buyur, durma, di gəl bəri, Ploydan, bozbaşdan ötür. Bir kavavın dadına bax, Yuxadan, lavaşdan ötür. Alma, armud, kişmiş də ye, İşdahlısan, pişmiş də ye. Arada bir nanay da de, Həmi süddü aşdan ötür. Nəsif deyər, hala gəldin, Yağa, üzə, bala gəldin. Axır mənnən yola gəldin, Ajdığını başdan ötür (13, 57). Çolpa surəti Aşıq Nəsiblə bağlı bütün rəvayətlərdə iştirak edir, çünki o, həmişə aşığın yanında olur, onunla yaxın-uzaq səfərlərə çıxır, hər yerdə onu müşayiət edir. Digər rəvayətlərdə də biz çolpanı sadiq, vəfalı bir dost kimi görürük. Məsələn, Aşıq Nəsib sovet hökumətini söyəndə, ona həcv qoşanda çolpa hər dəfə aşığı ehtiyatlı olmağa çağırır. Rəvayətlərdən bəziləri azad məhəbbətə qarşı çıxan, qızını sevdiyi adama deyil, başqasına vermək istəyən adamlar haqqındadır. Gəncliyində ilk sevgisi daşa dəyən Aşıq Nəsib belələrinə qarşı mübarizə aparır, həmişə sevənlərin qovuşmasına çalışır. “Aşıq Nəsiblə Çorlu Məhəmmədin Seldağılan səfəri”ndə öz qızı Baharı zorla altmış yaşlı varlı-pullu ağaya vermək istəyən ev sahibini bu fikirdən daşındırır. Çorlu Məhəmməd də onu dəstəkləyir. Məlum olur ki, Bahar bu evdə çoban olan Nəsib adlı oğlanı sevir. Təbii ki, rəvayətdəki Nəsib və Bahar adları bilərəkdən belə seçilmişdir. Aşıq Nəsiblə Çorlu Məhəmməd ev sahibinə inanmadıqları üçün Quran gətirib ona əl basdırır, and içdirirlər. Sonra Aşıq Nəsib cibindən bahalı bir üzük çıxararaq Bahara hədiyyə edir və bu şeiri oxuyur: Gülü ayırma bülbüldən, Nolar, ağa, insaf elə. Çobanın da üzünə bir Günəş doğa, insaf elə. Tutmasın tamah gözünü, Pula aldatma özünü. Dəli eləyib qızını Salma dağa, insaf elə. Əvvəl səni sandım xoca, El yanında başı uca. Ərə tay olarmı qoca Bir tısbağa, insaf elə. Nəsib istəyər sevəni, Dağları, eli-obanı. Altmış yaşında dəvəni Qoyma bağa, insaf elə (13, 147). Sevgi motivi “Aşıq Nəsibin Sağamoy səfəri“ndə də işlənir. Axılkələyin Sağamoy kəndinə Alı ağanın oğlunun toyuna gedəndə Aşıq Nəsib faytonçunun dərindən ah çəkdiyini görüb bir haqq aşığı kimi onun sevdiyini başa düşür. Elə oradaca faytonu dayandırıb sazı sinəsinə basaraq Alı ağadan xahiş edir ki, iki sevən gənci bir-birinə qovuşdurmağa söz versin. Qohumundu, adı Sənəm, özü gül, Fərağında qan-yaş tökür bu bülbül. Hörmətlisən, şöhrətlisən, qədir bil, Bu kasıva bir elə yer, ay ağa (13, 140). “Söz tamama yetdi, əmə Alı ağa buna çox təəccüb elədi ki, əyə, bu aşıx bu sirri necə bildi, necə annadı, ay Allah? Faytona mindilər. Fayton yerinnən tərpənən kimi Aşıx Nəsif Alı ağıya dedi: – Dedihlərimnən yağın bir şey başa tüşdün. Bu cavan faytonçuyu səvdiyinə yetirməh sənin, toyunu keçirməh də mənim boynuma. – Yaxşı, Aşıx Nəsif, sənin sözünü çevirməh olmaz“ (13, 140-141). “Aşıx Nəsibin Qucen səfəri“ də məhəbbət mövzusundadır. Çıldırın Qucen kəndində yaşayan Aşıq Sultanəli qonşu Gölə kəndindən Zərnişan adlı bir qızı sevir. Ancaq iki kənd arasına qan düşdüyü üçün ağsaqqallar bir-birinə qız verib almağı qadağan edirlər. Nəsib bunu eşidib Qucenə gəlir, yaxın dostu Aşıq Sultanəli ilə, onun sevgilisi Zərnişanla görüşür. Ürək dağlayan qoşmalar oxuyur, ancaq bu müşkülü həll edə bilmədən kor-peşman Güllübulağa geri qayıdır. Rəvayətlərin bir qismi isə aşığın atı Alaşa ilə bağlıdır. Maraqlıdır ki, Nəsibin ustadı Aşıq Şenliyin atının adı da Alaşadır. Hər halda, bunu təsadüf saymaq olmaz. Alaşanın ikisi də qaradır, astagəlliyi və zəifliyi ilə bir-birindən geri qalmır. Hər iki aşıq öz atına zarafatla şeir qoşmuşdur. Nəsib öz Alaşasını belə tərif edir: Alaşanın nəhlət gəlsin zatına, Nə qardaşdı, nə yoldaşdı, nə atdı. Boş yerəcə məni salıb azara, Nə gəbərdi, nə qurd yedi, nə itdi.
Yazıq canım deyinməkdən dəng olur. Alaşaynan aramızda cəng olur, Aşıq Nəsib nə tərk qıldı, nə satdı (13, 78). Aşıq Şenlik isə öz Alaşasını belə təsvir etmişdir: Lənət gəlsin Alaşanın karına, Dörd abbası verdim onun şərinə. Gönün soydum otuz manat yerinə, Cəsəddə quyruğu, yalı qalıbdı.
Fələyin qəzəbi ona çoxudu. Doqquz aydır çaxdırdığım yoxudu, Ayağında bir tək nalı qalıbdı (96, 202). Aşıq Nəsiblə əlaqəli rəvayətlər arasında birbaşa Alaşaya həsr edilmiş yalnız bir rəvayət olsa da, aşığın atı müxtəlif rəvayətlərdə sanki bir surət kimi iştirak edir. Bu da ümumən dastan yaradıcılığı ilə bağlıdır. Məlum olduğu kimi, dastanlarda qəhrəmanların atı çox önəmli yer tutur. Rəvayətlər dastan ünsürləri daşıdığına görə, üstəlik, rəvayətlərin əsas qəhrəmanı aşıqların özləri olduqları üçün onların atları da personajlaşır. Bu mənada, Alaşa da istisna deyildir. “Alaşanın otunun qurtarması” rəvayətində göstərilir ki, fevralın axırında atın bir cəngə də otu-ələfi qalmır, özü də acından “qancalır”. Arvad məsləhət görür ki, Nəsib kolxoz sədrinin yanına gedib bir az ot alsın. Nəsib sazını da götürüb düz kolxoz idarəsinə gəlir. Sədri soruşur, başda oturan qadını göstərirlər. Qadın Nəsibi heç danışmağa da qoymur: “A kişi, nəyə gəlifsən, ərzə yaz, baxarıx” deyir. Nəsib elə oradaca sazı köynəkdən çıxarıb bağrına basır: Arvad başa keçif, kişilər ölüf, Bağrına daş bağla, döz, Aşıx Nəsif. Tərsinə dolanır dünya elə bil, Daha nəyə gərəh söz, Aşıx Nəsif?
Dərd ürəhdə qalsa, gözə yaş olur. İndi xanım-xatın qarabaş olur, Keçmişdən əlini üz, Aşıx Nəsif. Fağır, kasıf-kusuf sanki bir tühdü, Küçədə yatannar bizə böyühdü. Edilən qələtlər xalqa bir yühdü, Nə yaxşı ki, görmür göz, Aşıx Nəsif (13, 107). Nəsib kor-peşman evə qayıdır. Alaşa düz onun üstünə gəlib əl-ayağını iyləyir. Aşıq Nəsib yenə sazı dilə gətirir: Əlimi, üstümü gəl az imsilə, Qəhətdir ot-ələf, saman, Alaşa. Şura qurudufdu nə ki nemət var, Olufdu halınız yaman, Alaşa.
Belə zülümlərə dözər daş ürəh. Damın uçuf gedir, yox orta dirəh, Gəlmir heş bir kəsə güman, Alaşa. Vaxt vardı, kefdəydin, yeyərdin kişmiş, Yavan ələ tüşmür, tapılmır pişmiş. Yaxşı yaşamağın axırı heşmiş, Nəsif dərtdən tapmır aman, Alaşa (13, 108). Otla bağlı başqa bir rəvayətdə aşıq öz qonşusundan Alaşa üçün pulla bir az ot istəyir, ancaq qonşu bir bəhanə uyduraraq vermir. Yalana görə xəcalət çəkən qonşu aşığın könlünü almaq üçün onu xəngəl yeməyə dəvət edir. Nəsib ona deyir: – Sən də az-çox aşıqlıq eliyirsən, amma mənə tən gəlmədin, qulaq as: Aşıq aşığa tən gələ, Salma məni əngələ. Nəsib satın alınar Bir qarınlıq xəngələ? (13, 182) Aşıq Nəsib müxtəlif rəvayətlərdə Alaşanın tərsliyi üzündən ya mənzil başına gecikir, ya da suya düşüb islanır. Məsələn, İrişdi səfərində Alaşa çayı keçəndə suyun ortasında yatır, aşıq da, çolpa da islanır. Nəsib burada öz sevimli Alaşasına söz qoşur: Yatdın suda, ay maşallah, Nə xoşdu halın, Alaşa. Toz-torpağa, quma, gilə, Batıfdı yalın, Alaşa.
Çarığına su dolufdu. Deyən, ağlın azalıfdı, Çox qeylü-qalın, Alaşa. Sənlə nahaxdan öyündüm, Nəsivəm, ucadan endim. İsdanıf cücəyə döndüm, Varmış zavalın, Alaşa (13, 79). Aşığın Çivinni kəndinə səfəri zamanı yolda iki yerdə Alaşanın tərsliyi tutur, dayanıb arpa yeyir. Nəsib ona söz qoşur, sığallayır, qılıqlayır, dilə tutur: Bu Aşıx Nəsivi yollarda qoyma, Məni say, çolpuyu saymırsan, sayma. Bir yetiş mənzilə, arpadan doyma, Gəl salma ürəyə xal, ay Alaşa (13, 75). Öysüz səfərində yenə də Alaşanın tərsliyi tutur, bir yoxuşda dayanır. Aşıq Nəsib yenə də onu sazla-sözlə mədh edir: Ağzı köpüklənir, bu, çıxmaz diki, Deyəsən, Alaşa zora tüşüfdü. On put duz vuruluf sanki belinə, Bir bax, ölü yabı tora tüşüfdü. Qorxudan yoxuşda bərəlir gözü, Bu atın tərsdiyi təntitdi bizi. Əsir ayaxları, qatdanır dizi, Elə bil borandı, qara tüşüfdü. Məni yolda qoydu, düşür qarannıx, Nəsif, de, neyləyək, söylə bir annıx. Bir qəssab lazımdı gözdəri qannı, Alaşa annıya, dara tüşüfdü (13, 104-105). Həmin rəvayətdə Alaşadan cana doyan aşıq onu satmaq istəyir, onu tərifləyir, məziyyətlərini sadalayır: Yaxşı qaçmağı var, lap ceyran kimi, Qızıldan qiymətli bir at satıram. Yüz qatır, min eşşək tay olmaz ona, Yelqanad misallı Qırat satıram (13, 105). Bunu eşidənlər “Adam da belə atı satarmı?” deyə təəccüblənəndə Alaşanın mənfi xüsusiyyətlərini, tərsliyini, inadkarlığını və başqa bəd xasiyyətlərini sayır. İşi belə görən Mamoş ağa Aşıq Nəsibə gözəl bir at bağışlayır (13, 104-106). Rəvayətlər arasında olduqca yumoristik epizodlar da var. “Qoca arvad əhvalatı” bunlardan biridir. Nəsib Çandra kəndində qonaq qalmaq üçün gecə bir qapını döyür. Qapını açan ev sahibi qadın aşığa deyir ki, sizi qonaq edərəm, amma gərək mənimlə deyişəsən. Nəsib razı olur. Sən demə, arvadın fikrindən Nəsibə ərə getmək keçirmiş. Nəsib bunu dərhal anlayır. Yeməkdən sonra onlar deyişirlər: Huri-qılman yalan olur, İgidlər məni görəndə. Eşqin yadigarı bilir, Saçımda dəni görəndə (13, 168). Arvadın bu mübaliğəsi qarşısında Nəsib də özünü “cavan” deyir: Bər-bəzəkli gəlin kimi, Zalım qızı, can alırsan. Eşqə mübtəla olandan Cavanlara yan alırsan (13, 168). Arvad özünün varlı-hallı bir dul olduğunu bildirir: Yaşım olsa-olsa, əlli, Bir bağım var allı-güllü. Mən bir dulam şirindilli, Sevindim səni görəndə. Aldı Aşıq Nəsib: Ürəyində təpər də var, Saxlayırsan qoyun-davar. Səni görən şəfa tapar, Eldən şöhrət-şan alırsan. Aldı arvad: Məni alsan, şad olarsan, Məhəbbətdən mat olarsan. Vallah, yelqanad olarsan, Qəlbimi qəni görəndə. Aldı Aşıq Nəsib: Səhər baxaram işimə, Dən verib könül quşuma. Nəsibəm, baxma yaşıma, Sandım, məndən qan alırsan (13, 168-169). Gecə çolpa Aşıq Nəsibdən soruşur ki, aşıq, sən doğrudan bu arvadı alacaqsan? Aşıq gülərək deyir, indi yat, sabah görərsən. Onlar sübh tezdən durub getmək istəyəndə arvad atın cilovundan yapışır ki, gərək məni də aparasan. Nəsib nə eləsə, arvad əl çəkmir. Onda sazı bağrına basıb üç bəndlik bir qoşma oxuyur, bu yaşda eşqə düşən qadını məzəmmət edir, qəlbinin başqasına məxsus olduğunu söyləyir: Aşıq Nəsib yar dərdindən dəlidi, Yar əlində açarıyla kilidi. Mənim yarım gül içində gül idi, Almazdı, gövhərdi, ləldi kəlməsi. Bundan sonra arvad ondan əl çəkir (13, 170). Gülməli rəvayətlərdən biri də “Ağbabalı çobanlarla qarşılaşma”dır. Ağbaba çobanlarından biri Aşıq Nəsibin çıldırlı çobanlarla deyişdiyini eşidir və onunla deyişmək arzusuna düşür. Öyrənir ki, aşıq çolpa ilə birlikdə Çıldırdan toydan qayıdır. Onların yolunu pusur və itlərini qısqırdır. Sonra gəlib itləri qovur, aşığı və çolpanı qonaq dəvət edir. Aşıq Nəsib razı olmur. Çoban deyir ki, özünüz bilin, onda itlər sizdən əl çəkməyəcəklər. Nəsibgil çarəsiz qalıb dəyəyə gəlirlər. Çoban aşığı hirsləndirmək üçün bir gəraylı oxuyaraq ona sataşır: Mən də aşıx olasıydım, Əlimə saz alasıydım. Qırx qazana çalasıydım, Oynadırsan qaşı, aşıx?
Çiy-çiy yeyirəm quyruğu. Səni tək ağzıayrığı Tutar sözün daşı, aşıx. Deyillər bir pir kişisən, Həm acıxlı, kür kişisən. Başdan-başa sirr kişisən, Şeytanın yoldaşı aşıx (13, 173). Bu sözləri eşidən Nəsib qəzəblənir, çobana dişinin dibindən çıxanı deyir: Alabaş, Zalım, Zulumnan Qarşılar qonağı çoban. İnsanlığı yada salmaz Adamlığa yağı çoban.
Nadannan harda qıryat-ar? Olufdu el içində xar, Çıxarıfdı ağı çoban. Nəsivi bilirmi, görən, Bu kürənin oğlu kürən? Utanmır ki, yerə girə Yolun-izin zığı çoban (13, 174). Bundan sonra Aşıq Nəsib dalbadal üç həcv oxuyur, çobanın “kal başına sarımsax əkir”. Çoban axırda bunun bir oyun olduğunu söyləyərək aşığın əlindən öpür, gözəl bir qonaqlıq verir (13, 172-176). Aşıq Nəsib haqqında olan aşıq rəvayətlərinin bir qismi isə rəvayətli ifadələrdir. Onun müxtəlif vaxtlarda söylədiyi bir sözün, ifadənin, cümlənin açımı, izahıdır. Bunlar həcmcə çox kiçik mətnlərdir. Məsələn, onlardan biri belədir: “Bir gün kolxoz sədri Aşıq Nəsibə deyir: – Sənin ustadın Aşıq Şenlik də türk olub, özün də türk-sən. Əlimdə imkan olsaydı, səni Türkiyəyə sürgün edərdim. – Səni bilmirəm hansı millətdənsən, – sifətini turşudur aşıq, – mən türkəm ki, varam. Sənin kimisinə görə türklüyümü danmayacağam ha!” (13, 184) Başqa bir rəvayətli ifadədə deyilir ki, qıtlıq dövründə vəzifəli bir adam aşığı yanına çağırıb Lenini, Stalini tərifləsə, əvəzində ona xeyli un verəcəyini bildirir. Nəsib razı olmur və deyir: “Yalan danışmaqdansa, ac qalmaq yaxşıdır” (13, 184). Bu qəbildən olan digər bir rəvayət isə belədir: Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulandan sonra aşığı rayon mərkəzi Amasiyaya raykoma çağırıb belə bir tapşırıq verirlər: “Əgər Leninə, partiyaya söz qoşsan, tərif desən, sənin bütün ehtiyaclarını ödəyəcəyik, heç bir şeydən korluq çəkməyəcəksən”. Aşıq Nəsib cavab verib deyir: “Məni üzürlü sayın, mən anadan olandan koram. Görmədiyim şeyi necə tərif edə bilərəm?” (13, 184) Bir dəfə Aşıq Nəsib Düzkənddə Əzəf adlı bir qadının evində qonaq olur. Qıtlıq meydan suladığından ev sahibi utana-utana süfrəyə ancaq bir çörək, bir çömlək də qatıq qoyur. Nəsib onun pərtliyini ört-basdır etmək üçün zarafatla belə deyir: “Aşıx, qatıx… Aşıx Nəsif başqalarından deyil ki artıx!” (13, 183) Aşıq Nəsibin dosta sədaqəti ilə bağlı belə bir rəvayətli ifadə var: toydan sonra bir neçə bəy ona deyir ki, gedək bizdə qonaq qal, sənə bir kisə qızıl verək, ya da toyda yığılan nəməri bizə ver. Nəsib bu təklifi rədd edir və bir kisə pulu onların üstünə ataraq deyir: mən pula görə qonaqçımı dəyişə bilmərəm. Bəylər əhsən deyir, hərəsi nəmərin üstünə bir qızıl onluq qoyaraq kisəni geri qaytarırlar (13, 185). Nəsiblə bağlı aşıq rəvayətləri onun yaradıcılığının müxtəlif cəhətlərini, bioqrafiyasının bəzi səhifələrini, xarakterinin bəzi cizgilərini açmaq baxımından olduqca mühüm əhəmiyyət daşıyır. Rəvayətlər Aşıq Nəsibin sənət portretini bütövləşdirir, tamamlayır. Yüklə 0,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|