Азярбайъан Республикасынын
Bütün türklərin tərcümanı
Yüklə 1,63 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bütün türklərin tərcümanı
- Ukraynanın
- Prof.dr. Əhməd Bican Ərcilasun
- ABŞ türkoloqu Edvard J.Lazzerini
Bütün türklərin tərcümanı ~ 69 ~
anlamağa başladı. Düşüncələrdə təyəqqüz (oyanma – T.A.) hasil oldu. Millət xəstə, dərmana, ziyaya möhtac olduğunu etiraf etməyə başladı. «Tərcüman»ın böyük xidməti də budur» (sitat 1903-cü ildə «Tərcüman» qəzetinin 20 illik yubileyi münasibəti ilə Orenburq ziyalılarından Məhəmməd Fatih Kəriminin 1904-cü ildə Orenburqda nəşr etdirdiyi «Krıma səyahət» adlı kitabından tanınmış qaspiralışünas Zəfər Qaratayın hazırladığı «Dua məclisi» adlı məqalədən götürülmüşdür). «Bütün ömrünü din və qan qardaşları xeyrinə həsr etmiş böyük bir şəxs bu gün aramızdan ayrıldı. Millətin səadətini hər şeydən irəli tutmuş, insaniyyət və tərəqqi yolundakı səylər bütün dost və düşmənlərinin təqdirlərini cəlb etmiş alicənab bir qəlb bu gün hərəkətdən durdu. Bu gün böyük türk-tatar dünyasının yolbaşçısı olan ən parlaq ulduz söndü. Bu ulduzun sönməsi türk- tatar dünyasının şərqindən qərbinə, şimalından cənubuna qədər görüləcək və hər yerdə özünün dəhşətli təsirini icra edib həssas qəlbləri titrədəcəkdir. İsmayıl bəyin həyatı Rusiya müsəlmanları üçün özbaşına müstəqil bir dövr, özbaşına müstəqil bir tarixdir. Bu dövrdə Rusiya müsəlmanları yenidən dünyaya gəldilər. Bu dövrdə dilli və ədəbiyyatlı oldular. Milli mətbuata, mədəniyyət və insaniyyət fikrinə girmələri də bu dövrdədir. Xülasə, Rusiya müsəlmanları arasında yeni maarifin və mədəniyyətin yayılmasının başı mütləq İsmayıl bəy Qasprinskiyə çatıb dayanmaqda və Rusiya müsəlmanları arasında millət və camaat xidmətində olan nə qədər şəxslər varsa, bunların hər biri İsmayıl bəyi özlərinə ustad hesab etməkdə və onun şagirdi olmaqla özlərini bəxtəvər saymaqdadırlar». («Böyük milli matəm» məqaləsindən. «Vakit», 12 oktyabr 1914).
Abid Tahirli ~ 70 ~
böyük xidmətlər etmiş bir müctəhid, bir türk alimi idi. O, həqiqi bir müsəlman, islam dininin təəssüblə əlaqəsi olmadığına inanan həqiqi bir mömin idi. Qaspiralı dünya dinlərini də araşdırmışdı. Müsəlmanlığın ağla ən uyğun bir din olduğunu dəlillərlə qəbul edən bir insan olduğu üçün bir tərəfdən türklüyə, türk dilinin vəhdətinə, bir tərəfdən də müsəlmanlığın xurafatdan təmizlənərək layiq olduğu mövqeyə çatacağına inanan bir müctəhid və bu yolun tərəqqisi üçün çalışan bir mücahid idi». (Mərhum İsmayıl Qaspiralı və bir xatirə. «Əməl» dərgisi, № 7, noyabr 1961).
sabiq Prezidenti Leonid Kuçma: «Zamandaşları onu sayqı ilə müəllimlərin müəllimi, nəhəng adlandırırdılar, Krım-tatar xalqının ən şanlı övladlarından biri İ.Qaspiralı dünya miqyaslı mütəfəkkirlər sırasında nüfuzlu yer tutmaqdadır». (Ağməscid, 14-15 may 1991-ci ildə İ.Qaspiralının 150 illik yubileyindəki çıxışından).
Qaspiralı türk ulusunun bir bütün olduğuna, coğrafi və dildən gələn fərqliliklərin bu bütövlüyü poza bilməyəcəyinə inanmış və bu səbəblə dil birliyini əngəlləyəcək və türk xalqları arasında anlaşmanı çətinləşdirəcək ünsürlərə qarşı mücadilə edilməsinin vacibliyini qeyd etmişdir. Qaspiralı türk birliyi üçün gərəkli gördüyü düşüncə birliyi məsləyini dil birliyi ilə əlaqələndirmiş, dil birliyi gerçəkləşmədən Türk xalqlarının birləşməsindən söz edilə Bütün türklərin tərcümanı ~ 71 ~
bilməyəcəyi fikrində olmuşdur». («İlk türk maarifçilik hərəkatı: cəditçilik və İsmayıl Qaspiralı» məqaləsindən).
Prof.dr. Əhməd Bican Ərcilasun: «Qaspiralının başladığı və İlminskinin təhlükəli bir proses kimi qələmə verdiyi «ortaq dil» ideyası Kazanda olduğu kimi Azərbaycanda da böyük əks-səda doğurmuşdur. 20-ci əsrin əvvəllərində Azərbaycan əbədi dili ilə bağlı mübahisələrin olduğu məlumdur: Osmanlı türk ədəbi dilindən istifadə edənlərlə xalq danışıq dilindən yararlanaraq yeni bir ədəbi dil yaratmaq istəyənlər arasında şiddətli münaqişələr olmuşdur. Hələ 1876-cı ildə H.Zərdabi «Əkinçi» qəzetində (№ 14) türkcənin ümumiləşdirilməsi təklifini irəli sürmüşdür. Osmanlı türk ədəbi dilini müdafiə edənlər Əli bəy Hüseynzadənin «Füyuzat», «Şəlalə» və «Dirilik» məcmuələrində fəaliyyət göstərdilər. 1920-ci illərdə Türkiyə ədəbi dili Azərbaycanda artıq təhsil dili kimi qəbul edilmişdi. Bu durumun 1930-cu illərə qədər davam etdiyini prof.Tofiq Hacıyev nümunələrlə sübuta yetirmişdir». («İsmayıl Qaspiralının fikirləri» məqaləsindən).
ABŞ türkoloqu Edvard J.Lazzerini: «Gözlənilən nəticələr (söhbət «Tərcüman»ın nəşrindən sonrakı nəticələrdən gedir – nəzərdə tutulur – T.A.) bir tərəfdən iqtisadi geriliyə rəvac verən, cəhaləti körükləyən və siyasi zəifliyi bəsləyən müsəlmanların zehni geriliyinə son verilməsi, digər yandan imperiyanın daha ədalətli, daha ahəngdar və daha güclü hala gətirilməsində müsəlmanlar ilə ruslar arasında bərabər bir ortaqlığın başladılması idi. Bu bir adam və çiçəyi burnundakı qəzetçi üçün əlçatmaz iş olsa da, qeyrət və Yüklə 1,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|