6
Kiçik Üzeyir üçün də Şuşanın musiqi və poeziya hopmuş ab-havası
yaradıcılıq beşiyi olmuşdur. Burada Vaqif, Xurşudbanu Natəvan, Zakir,
Ə.Haqverdiyev, N.Vəzirov, Y.Çəmənzəminli, F.Köçərli kimi şair və yazıçılar,
məşhur alim, şair, musiqişünas, rəssam Mir Möhsün Nəvvab, gözəl tarzən və bu aləti
təkmilşədirən Sadıqcan, məşhur xanəndə və tarzənlər Məşədi İsi, Hacı Hüsü, Cabbar
Qaryağdıoğlu, Keçəçi oğlu Məhəmməd, Məmməd Fərzəliyev, Məcid Behbudov,
İslam Abdullayev, Seyid Şuşinski və bir çoxları yaşayıb yaradırdılar.
Xurşidbanu Natəvan, Həsənbəy Zərdabi, Cabbar Qaryağdıoğlu - Azərbaycan
mədəniyyətinin üç korifeyi, Üzeyirin yaşlı müasirləri idi. Bu üç böyuk xadimin üçü
də sanki Üzeyir ömrünün ilkin dövrünə işıq saçmışlar. Cabbarın Məcnunu gözəlliyə
həssas olan uşağın qəlbinə ilk sənət toxumları səpmişdir. Az sonra Natəvan onun
təhsilinə xeyir-dua vermiş, on ildən sonra isə Həsənbəy Zərdabi istedadlı gəncin
opera yaratmaq arzusuna havadar çıxmışdır.
Üzeyir Hacıbəylinin ilk sənət uğurlarını qeyd edənlər arasında xalqımızın
böyük oğlu Nəriman Nərimanov da var idi. Xalqımızın iftixarı olan başqa böyük -
şəxsiyyəti ədib Mirzə Cəlil Məmmədquluzadə də ―Molla Nəsrəddin‖ jurnalının
səhifələrində özünəməxsus bir üslubda ―Arşm mal alan‖ın geniş şöhrətindən ürək
dolusu söz açırdı. Üzeyir Hacıbəylini Mirzə Cəlillə, Sabirlə, Haqverdiyevlə, ümumən
―Molla Nəsrəddin‖ ədəbi məktəbi ilə bağlayan mənəvi yaxınlıq, əqidə birliyi onların
şəxsi dostluq münasibətlərini də möhkəmləndirdi.
Üzeyirin atası Əbdülhüseyn Hacıbəyli və anası Şirin xanım Əliverdibəyova
öz uşaqlarını musiqi və poeziyaya məhəbbət ruhunda tərbiyə edirdilər. Bu məhəbbət
ailənin məşhur şairə Xurşudbanu Natəvanla əlaqəsi nəticəsində daha da
möhkəmlənmişdir.
İlk təhsilini Üzeyir Şuşanın ikisinifli rus-Azərbaycan məktəbində almışdı.
Üzeyirin ilk musiqi müəllimi onun dayısı, Azərbaycan musiqisinin böyük bilicisi
Ağalarbəy Əliverdibəyov olmuşdur. Üzeyirin yaxşı səsi var idi və o, xalq mahnılarını
və muğamları gözəl ifa edirdi. Onun səsi hətta fonoqrafa yazılmışdı. 13 yaşlı Üzeyir
―Məcnun Leylinin məzarı üzərində‖ səhnəsini müşayiət edən oğlanların xorunda
iştirak etmişdi. Səhnəni məşhur xanəndə Cabbar Qaryağdıoğlunun iştirakı ilə
dramaturq Ə.Haqverdiyev qoymuşdu. Bu səhnə kiçik Üzeyiri elə həyəcanlandırmışdı
ki, bəstəkarın özünün etirafına görə, bir neçə ildən sonra, ilk musiqi səhnə əsərinin –
―Leyli və Məcnun‖ operasının yaranması üçün əsas təkan olmuşdur.
1896-cı ildə Üzeyir özünün böyük qardaşı Zülfüqar və əmisi Hacıbəy
Hacıbəyli ilə birlikdə şairə Xurşudbanu Natəvanla görüşmüşlər. Bu görüş haqda
Natəvanın arxivində saxlanılan sənəd xəbər verir. Bu sənədi Zülfüqar Hacıbəyli
yazmış, Üzeyir Hacıbəyli isə onun doğruluğunu təsdiq etmişdir. Zülfüqar Hacıbəyli
bu sənəddə belə yazır:
―Keçmişdə verdiyim qeydə əlavə olaraq təsdiq edirəm ki, 1896-cı ildə
qardaşım Üzeyir Hacıbəyli ilə bərabər... Qori şəhərinin müəllimlər məktəbinə
imtahan vermək üçün Tbilisi şəhərinə yola düşərkən əmim Hacıbəy Hacıbəylinin
7
vasitəsi və müşayiəti ilə o vaxt xan qızı Xurşudbanı bəyimin (Natəvanın) yanına
gəldik ki, bizə xeyir-dua versin‖.
2
Bu sənəd Üzeyir Hacıbəylinin tərcümeyi-halı üçün, gələcək bəstəkarın
məşhur şairə Xurşudbanı Natəvanla görüşü faktının təsdiqi üçün vacibdir.
(Lakin qeyd edək ki, Üzeyir Qori seminariyasına həmin il yox, üç ildən
sonra, artıq Natəvanın ölümündən sonra 1899-cu ildə daxil olmuşdur).
1899-cu ildən 1904-cü ilə qədər Üzeyir Hacıbəyli Qori müəllimlər
seminariyasında oxumuşdur. Burada o, dünya mədəniyyəti ilə tanış olur, rus və Qərbi
Avropa klassiklərinin dahi əsərlərini mənimsəyir.
O, seminariyada skripka və baritonda çalmağı öyrənir, xalq mahnılarının
nümunələrini nota yazır. Üzeyir Hacıbəylinin dünyagörüşünün formalaşmasında
seminariya illəri böyük rol oynamışdır. Burada onun humanist ideyalarının və
inqilabi-demokratik görüşlərinin əsası qoyulmuşdur.
Seminariyanı bitirdikdən sonra Üzeyir bir neçə vaxt Hadrut kəndində müəllim
işləyir. 1905-ci ildə inqilab ərəfəsində o, Bakıya gəlir, Bibiheybət neft rayonunda
fəhlələrin uşaqlarına dərs deyir. Onun ictimai-siyasi və maarifçi fəaliyyəti başlanır.
Müəllimlik fəaliyyətinə yaradıcı yanaşan Hacıbəyli hesabdan Azərbaycan
dilində dərslik tərtib edir, N.V.Qoqolun ―Şinel‖ əsərini doğma dilinə tərcümə edir,
bir sıra hekayə və miniatürlər yazır, 1907-ci ildə ―Siyasi, hüquqi, iqtisadi və hərbi
sözlərin türkü-rusi və rusi-türkü‖ lüğətini yazır.
3
Lüğət ictimai-siyasi, fəlsəfi
terminlərin tərtibində, eləcə də demokratik ideyalarının təbliğində əhəmiyyətli rol
oynamışdı. Lüğətdə sosializm, internasionalizm, revolyusiya, demokratiya və s. kimi
sözlərin mənası aydınlaşdırılır.
Ü.Hacıbəyli
öz
fəaliyyətinə
maarifçi-demokrat
cəbhəsinin
fəal
nümayəndələrindən biri kimi başlamışdır. ―İrşad‖, ―Həqiqət‖, ―Tərəqqi‖, ―Yeni
iqbal‖, ―Kaspi‖, ―Molla Nəsrəddin‖ kimi jurnal və qəzetlərin səhifələrində dərc
olunmuş məqalə və felyetonlarında Hacıbəyli dövrün aktual məsələlərinə - xalqın
maarifi uğrunda mübarizə, milli dil problemi, rus mədəniyyətinə münasibət və s.
kimi problemlərə toxunmuşdur. O, ən aktual siyasi mövzulara: Rusiyada 1905-ci il
inqilabı, İran inqilabı və s. haqda yazırdı. Onun felyetonları ―Ordan-burdan‖ ümumi
başlıq və ―Filankəs‖, ―Üzeyir‖, ―Bəhmənkəs‖ və s. müxtəlif təxəllüslərlə dərc
olunurdu.
Onun ―Qədirşünaslıq‖, ―Biz hamımız qafqazlı balalarıyıq‖ məqalələri,
―Ordan-burdan‖, ―Filankəs‖ imzası ilə çıxan yazıları, 1917-ci ildə ―Kaspi‖ qəzetinin
səhifələrində dərc olunmuş musiqi teatrı haqqında silsilə məqalələri (―Səhnənin
tərbiyəvi əhəmiyyəti haqqında‖, ―Opera və dramın tərbiyəvi əhəmiyyəti haqqında‖),
―Azərbaycan‖ qəzetində çıxan bir sıra yazıları bu dövrün qiymətli məhsuludur.
Ü.Hacıbəylinin inqilabdan əvvəl yazdığı publisistik əsərləri və operettaları onun
2
Natəvanın arxivi. Azərb.MEA-nın Əlyazmalar fondu
.
3
Lüğət Bakıda 1907-ci ildə Orucov qardaşlarının mətbəəsində çap olunmuşdur
.