Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında

Gülsüm Hüseynova. 
Tat dilinin leksikası
H ə si 
-
  «süd  və  undan  bişirilən  duru  xörək».  Əsasən, 
Ağdam,  Cəbrayıl,  Çəmlərək,  Füzuli,  Gədəbəy  şivələrində geniş 
işlənir. 
Tat 
dilində 
həsi//həsii
 
variantlarında 
«əriştə» 
mənasında qeydə alınmışdır.
P ö p u rso zu m  
-
  «dayandoldurum»  (köhnə  tüfəng  növü; 
sümbə  ilə  doldurulan  ov  tüfəngi).  Tat  dilinin  Lahıc  ləhcəsində 
geniş işlənir.  Məs:  Hə inə tan  şiniran pöpursozuma vəyift.  «Elə 
bunu  eşitcək,  dayandoldurumu  göturdu».  Tat  dilində 
pö
«dayan»  + 
pursozum  «dolduram»
 
(soz  -   saxtən/ soxtan
  «et­
mək») felindəndir.
L əb g ərd ən  
-
  Bu  söz  Şamaxı  şivəsində  geniş  işlənir.  Tat 
ləhcələrində 
abgərdən//obgərdan
 variantları  məlumdur.  Bu  söz 
mürəkkəb  olmaqla, 
ah  oh
  «su,  maye»  + 
gər dan//gərdən 
«boyun»  sözlərinin birləşməsindən yaranmışdır.
X ırş 
-
  «ağuz»  (təzəcə  doğmuş  heyvanın  ilk  südü). 
İsmayıllı  şivəsində geniş işlənir.
K u sb ə n d  
-
  «qoyun».  Əsasən,  Dərbənd  dialektində  qeydə 
alınmışdır.  Tat  dilində  bu  söz  müxtəlif  fonetik  variantlarda 
{cısband/qusbənd)
 i şlənir.
K ələsər 
-
  «işçi  arı».  Azərbaycan  dilinin  dialekt  və 
şivələrində 
kələsər
  sözü  «işçi  arı»,  «təzə  əkilmiş  tənək 
(«qələmə»)» mənalarında işlənir.
Q ilində 
-
  İsmayıllı  şivəsində  «heyvanın  boynuna 
keçirilən  dairəvi  ağac»  mənasında  qeydə  alınmışdır.  Tat 
ləhcələrində bu söz «boyunbağı,  muncuq» mənalarını bildirir.
D əstəçin 
-
  «zədələnmədən  dərilmiş  meyvə»: 
dəst
  «əl»  + 
ə  (ünsür)  + 
çin
  «yığmaq»  (< 
çiran
  «yığmaq»  felindən).  Eyni 
mənada bir sıra Azərbaycan dili  dialektlərində geniş işlənir.
Tat  dilində 
çin
  qeyri-məhsuldar  şəkilçi  olub,  yalnız  bir 
neçə  sözdə  qeydə  alınmışdır: 
sərçin
  «bərbər» 
{sər
  «baş»  + 
çin<çiran
 «vurmaq»,  «qırxmaq» felindən).
B ə h ə rx ır  
-
  Bakı  dialektində  «müvəqqəti  olaraq  bağ
39

---

Gülsüm Hüseynova. 
Tat dilinin leksikası
kirayələyən  adam»  mənasında  qeydə  alınmışdır.  «Bəhərxır» 
sözünün  tərkibindəki 
xır
  komponenti  tat  mənşəli  olub, 
xiraıı 
«almaq» felindəndir.
Bürüşdə  -
  «yaxşı  bişmiş,  bişib  qızarmış  (çörək)» 
mənasında Bakı  dialektində geniş  işlənir. 
Bürüşdə
  «bişmiş» tat 
dilində 
biri.şlan  biriştəıı  hürüştan  hürüşdən
 
fonetik 
variantlarında  işlənən  «bişmək»  mənalı  sözün  feli  sifət  for­
masıdır.
Xarazan  -
  «kotana,  arabaya  qoşulan  öküzlərin  birinci 
cütü»  mənasında  Borçalı  şivəsində  işlənir.  Bu  söz  tat  mənşəli 
olub,  iki  tərkib  hissəsindən  ibarətdir: 
xar//xər
  «eşşək»  + 
zaıı  zən
  «vurmaq»; 
-a  -ə
  bütün  İran  dillərində  mürəkkəb 
sözlərin  tərkib  hissələrini  bir-birinə  bağlayan  sintaktik 
vasitədir.
Dəsgirə  -
  «toxunma  səbət,  zənbil»  mənasında  bir  sıra 
dialektlərdə  qeydə  alınmışdır. 
Dəst  «əl»  +  gir
  «tut» 
(

  «tutmaq»  felindən)  tərkib  hissələrindən 
ibarətdir.
Beləliklə,  tat  dilindən  Azərbaycan  dialekt  və  şivələrinə 
keçən  sözlərin  təhlili  göstərir  ki,  bu  sözlər  başlıca  olaraq 
gündəlik  məişətə,  təsərrüfat  həyatına  aid  alınmalardır. 
Azərbaycan  dialektlərində  işlənən  bir  sıra  İran  mənşəli 
sözlərin  arxaik  leksik  vahidlər  kimi  qorunmasında  da  tat 
dilinin  müəyyən  təsiri  olmuşdur.  Vaxtilə  Azərbaycan  yazılı 
abidələrində  işlənən  həmin  alınmalar təkrar alınma nəticəsində 
bir sıra şivələrdə öz işləkliyini  mühafizə edə bilmişdir.
M.Hacıyev  tat  dilindən  Bakı,  Quba  dialektlərinə  keçmiş, 
Azərbaycan  şairlərindən M.Müşfiqin,  Rəsul  Rzanın  əsərlərində 
işlənmiş  tat  sözləri  haqqında  yazmışdır.  O  göstərir  ki, 
səyxaş 
«sakitlik», 
bələgiin  «ot adı»,  bürüşdə -
 «yaxşı  qızarmış, bişmiş 
çörək», 
varə
  «sap», 
qobi
  «kiçik dərə», 
qoğıış
 «koğus»,  «ağacın 
içindəki  ovuq», 
dalay
  «mübahisə,  dava,  vuruş», 
diııo
  «həlim,
40

---

Gülsüm Hüseynova. 
Tat dilinin leksikası
bişmiş  düyü  suyu», 
zəqto/ zəqqitıım
  «çox  acı», 
кәт
  «az»; 
«ələk»; 
həri
  «hə»; 
кәтгә
  «təzək»,  «qatı  çirk»,  «sadır»; 
когата,  gilavar
  «cənub  küləyi»  (
var
  tat  dilində  «külək» 
deməkdir); 
odan
  «su  toplanan  yer»;  Azərbaycan  ədəbi  dilində 
ovdan
  variantı  işlənir;  goudan  «tövlə», 
miirdəşür
  «ölüyuyan»; 
noqıılay
  «yöndəmsiz»; 
namələ
  «heç  olmasa», 
nimdaş
  «köhnə, 
geyilmiş», 
nohur
  «su  yığılan  yer», 
oxar
  «bıçaq  itiləmək  üçün 
daş»,  parabizən
  «qanadlarının  üzərində  qırmızı  xallar  olan 
cücü», 
səlt/Zsət
  «tamam», 
sərdəsi
  «tələsik  görülmüş  iş», 
siəzi 
«kisə,  xaral»; 
siyapur
  «hayasız  adam»,  «sözəbaxmayan»; 
siiliimbə
  «nərdivan»; 
giiyozən
  «oraq»  (
giiyo
  «ot»; 
zən 
«vurmaq»); 
ton
  «ocaq», 
müq.et: 
azərb. 
tonqal  çang
«paslanma»  (cirangə,  çirang  variantları  da  işlənir); 
şirəpııs 
«divarı  ağartmaq üçün hazırlanan  şirə», 
əskeş
 «arabanın  qolu»; 
gəndərbənd
  «araba  ləvazimatı»; 
soça
  «balaca  güyüm»  (Bakı 
dialektində); 
bəqələ
  «böyürtkən»; 
bəndənə/ bəndəm
  «dərz 
bağlamaq üçün  sarğı»;  «bəndəm» 
vəçə  veçə  heçə
  «körpə  arı»; 
qal
  «qoca  kəl,  camış»; 
qart
  «dəryaz  itiləmək  üçün  daş»; 
qənəptıım
 
«kətan  toxumu», 
qəcələ
 
«sağsağan»; 
irəkal 
«şumlanmış  yerdə  əmələ  gələn  arx»; 
rıkal
  şəklində  də  işlənir; 
irəsə/Zirsə/Zrasa
 «ipə  düzülmüş  şey»; 
miişkiir
 «qışlaq»; 
pilpirek 
«kəpənək»; 
sərəqət/ sərəqitə
  «evin  damı  ilə  divarının  arası»; 
siyapur
  «hayasız»; 
sirt
  «təpə»; 
sı lal
  «tənbəl»; 
tasma
  «qabın 
ağzına  bağlanan  dəri»; 
çəspər
  «sərhəd»;  «yoldaş,  dost»  (Quba 
dialektində). 
Hiimra//hamra//hiimrə/həmrah
  bundan  başqa, 
müəllif  şair  Mikayıl  Müşfiqin  dilində  işlənmiş 
tana
  «sırğa», 
hənd
  «koma», 
xırsız
  «evsiz-eşiksiz», 
halə
  «bəylik  yatağının 
üstünə  salınan bəzəkli  örtük»;  şair Rəsul  Rzanın  dilində 
sıpkar 
«çalxala»; 
pənə
  «pul»; 
pilənbəri
  «bayram  tonqalı»; 
hənək 
«oyun,  zarafat», 
kiitmiıl
  «kütləşmiş», 
ciyə
  «kəndir»; 
idmi 
«bədsifət»; 
köş
  «evdə  geyilən  ayaqaltı», 
кар
  «söhbət», 
kən ək 
«bərk,  sınmayan»  sözlərinin  işlənməsini  qeyd  etmiş  və
41

---