Azərbaycan ssr elmlər akademiyasi tariX İnstitutu şAHİn fəRZƏLİyev

87 
 
haqqında  xüsusilə  qabarıq  məlumat  vermişdir.  1408-ci  ildə  Naxçıvanın  Əlincə 
qalasında  yerli  feodala  qarşı  baş  vermiş  qiyam,  1420-ci  ildə  teymurilər  əleyhinə 
baş  verən  silahlı  qiyamı,  1537-ci  ildə  Şirvanda  qələndər-dərvişin  üsyanı,  Sultan 
Süleymanın 1548-ci ildə Azərbaycana 3-cü hərbi yürüşü zamanı təbrizlilərin türk 
əsgərlərinə qarşı çıxışı, 1571-1573-cü illərdə Təbrizdə yerli hakimiyyət orqanlarına 
qarşı xalq kütlələrinin iki il davam edən üsyanı. 
―Əhsənüt-təvarix‖  əsərinə  əsasən  müəyyən  etmək  olur  ki,  XV-XVI 
əsrlərdə  baş  verən  müxtəlif  feodal  araçəkişmələri  kənd  təsərrüfatı  və  şəhər 
iqtisadiyyatında məhsuldar qüvvələrin inkişafını ləngidir, bu da xalqın vəziyyətinin 
ağırlaşmasına gətirib çıxarırdı. 
Mənsub  olduğu  feodal  sinfinə  qarşı  tez-tez  baş  verən  xalq  etiraz  və 
çıxışlarının əsil səbəbini pərdələməyə çalışan Həsən bəy Rumlu üsyanların əsil baş 
vermə səbəbini I Şah Təhmasibin Azərbaycan şəhərlərinə hakim göndərməməsi və 
mərkəzi hakimiyyətin zəifliyi ilə izah etmişdir ki, bu da onun sinfi dünyagörüşünün 
məhdudluğundan  irəli  gəlir.  Müəllifin  öz  məlumatına  əsasən  1571-1573-cü  illər 
Təbriz  üsyanı  baş  verərkən  şəhərdə  hakim  olduğu  məlumdur.  Buna  baxmayaraq, 
şəhər  əhalisi  yerli  hakimiyyətə  qarşı  qəti  üsyandan  imtina  etməmişdi,  əksinə, 
hakim və feodalların həddini aşan zülmü sinfi mübarizənin kəskinləşməsinə səbəb 
olmuşdu. Xalq üsyanları, etirazları, əsasən, dini təriqətlər şəklində təzahür edirdi. 
Bu qəbildən Həsən bəy Rumlunun hürufi hərəkatı haqqında məlumatı diqqəti cəlb 
edir.  F.  Engelsin  göstərdiyi  kimi,  ―hakim  feodal  siniflərə  qarşı  xalqın  sinfi 
mübarizəsi  bütün  orta  əsrlər  boyu  gah  mistika,  gah  büdət,  gah  da  silahlı  üsyan 
şəklində baş vermişdir‖
47
. 
Göstərmək lazımdır ki, Həsən bəy Rumlu şərh etdiyi müəyyən məsələ və 
siyasi  hadisələrə  həmişə  biganə  qalmamış,  onları  orta  əsr  tarixçilərinə  xas  olan 
seyirci  gözü  ilə  nəzərdən  keçirməmiş,  bəzən  öz  fikir  və  münasibətini  də 
bildirmişdir.  Müəllif  dövrün  səviyyə  tələbatını  nəzərə  alaraq,  əsərində  əsas 
hadisələrin  məğzini  böyük  ustalıqla  verməyi  bacarmışdır.  Həsən  bəy  Rumluda 
hadisələrə analitik yanaşma qabiliyyəti vardır. 
Bütün bunları nəzərə alaraq, bir daha söyləmək olar ki, ―Əhsənüt-təvarix‖ 
əsəri XV-XVI əsrlər Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində dəyərli bir mənbədir. 
 
 
 
                                                             
47
 К. Маркс и Ф. Энгельс. Соч. т. VIII, 1930, səh. 128 - 129 

---

88 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1.Маркс К. и Энгельс Ф. Сочинения. Изд. I, т. УШ, M., 1930. 
2.Энгельс  Ф.  Происхождение  семьи,  частной  собственности  и  государства. 
М., 1973 
3.Ленин В. И. Полн. собр. соч., т. XXVI, М., 1961 
4.Ленин В. И. Государство и революция. М., 1974   
 
Azərbaycan dilində 
 
5.Azərbaycan tarixi, I cild, Bakı, 1961. 
6.Bakıxanov A. Gülüstan-i İrəm, Bakı, 1951. 
7.Zərinəzadə H. H. Fars dilində Azərbaycan sözləri, Bakı, 1962. 
8.Mahmudov Y. Öyrənilməmiş səhifələr, Bakı 1972. 
9.Musəvi T. M. Bakı tarixinə dair orta əsr sənədləri, Bakı 1967. 
10.Nemətova  M.  X.  Şirvanın  XIV-XVI  əsrlər  tarixinin  öyrənilməsinə  dair,  Bakı 
1959. 
11.Onullahi  S.  M.  XV  əsrdə  Azərbaycan  dövlət  quruluşunun  bəzi  məsələlərinə 
dair,  ―Azərb.  SSR  EA  Xəbərləri‖  (tarix,  fəlsəfə  və  hüquq  seriyası),  №4,  Bakı, 
1966. 
12.Onullahi  S.  M.  XV  əsrdə  Azərbaycanda  bəzi  vergilərin  miqdarı  və  ölçüsü 
haqqında, ―Azərb. SSR EA Xəbərləri‖ (tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası), №1, Bakı, 
1967. 
13.Rəhimov Ə. Əbdi bəy Şirazi, Bakı 1970. 
14.Fərzəliyev Ş. F. Həsən bəy Rumlu xətt və xəttatlar haqqında, S. M. Kirov adına 
ADU-nun Elmi əsərləri, Şərqşünaslıq seriyası, №2, Bakı, 1971. 
15.Fərzəliyev Ş. F. Həsən bəy Rumlunun ―Əhsənüt-təvarix‖əsərinin tədqiq olunma 
tarixindən,  S.  M.  Kirov  adına  ADU-nun  Elmi  əsərləri,  Şərqşünaslıq  seriyası  № , 
Bakı, 1972. 
16.Fərzəliyev  Ş.  F.  1408-ci  ildə  baş  vermiş  Əlincə  üsyanı  və  tarixçi  Həsən  bəy 
Rumlunun  ona  münasibəti,  Azərb,  SSR  EA  aspirantlarının  elmi  konfransının 
tezisləri, Bakı, 1973. 
17.Fərzəliyev Ş. F. Tarixçi Həsən bəy Rumlu və onun ―Əhsənüt-təvarix‖ əsəri. S. 
M. Kirov adına ADU-nun Elmi əsərləri, Tarix və fəlsəfə seriyası №5, Bakı 1973. 
18.  Fərzəliyev  Ş.  F.  Həsən  bəy  Rumlunun  ―Əhsənüt-təvarix‖  əsərində  bəzi  hərbi 
istilahlar  (XV-XVI  əsrlərə  dair),  ―Azərb  SSr  EA  Məruzələri‖,  XXXII  cild,  №3, 
Bakı, 1976. 
19.Fərzəliyev Ş. F. Arayeş bəyim, Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, I cild, Bakı, 
1976. 
20.Fərzəliyev  Ş.  F.  Baranilər,  Azərbaycan  Sovet  Ensiklopediyası,  Bakı,  II  cild, 
1977. 

---

89 
 
21.Fərzəliyev Ş. F. XV-XVI əsrlərdə Azərbaycanda işlədilən ad, ləqəb və titulların 
etimologiyası  haqqında,  ―Azərb.  SSR  EA  Xəbərləri‖  (tarix,  fəlsəfə  və  hüquq 
seriyası) №3, Bakı, 1977. 
22.Fərzəliyev  Ş.  F.  1585-1588-ci  illər  Azərbaycan  tarixinə  aid  bir  nadir  türk 
əlyazması haqqında, ―Azərb. SSR EA Məruzələri‖ №1, Bakı, 1978. 
23.Həqiqi. Şerlər, Yerevan, 1966 
24.Şəmsi M. İ. Şərəf xan Bidlisinin ―Şərəfnamə‖ əsəri kürd xalqının tarixi mənbəyi 
kimi, Bakı, 1972. 
 
Rus dilində 
 
25.Абидова  М.  Государство  Ак-Коюнлу  в  Иране  во  второй  половине  XV 
века. Автореф. канд. Дисс. Л., 1953. 
26.Ализаде  А.  А.  Социально-экономическая  и  политическая  история 
Азербайджана XIII-XIV вв. Баку, 1956. 
27.Ашурбейли С.Б. Очерк средневекового Баку. Баку, 1964. 
28.Гейдаров  М.  Х.  Ремесленное  производство  и  торговля  в  городах 
Азербайджане в XVII в. Автореф. докт. дисс. Баку, 1971. 
29.Заходер Б. Н. Государство Сефевидов. В кн.: «Всемирная история», т. IV, 
гл. XXII, М.,1969. 
30.Ибрагимов  Д.  М.  Феодальные  государства  на  территории  Азербайджана 
XV века. Баку, 1962. 
31.Источниковедение Теоретические и методические проблемы. М., 1969. 
32.М а м е д б е й л и   Ш.  Шах  Исмаил  —  основатель  азербайджанского 
Сефевидского государства. Автореф. канд. дисс. Баку, 1950. 
33.П е т р о в   И.  П.  Данные  источников  о  составе  воинских  контингентов 
Исмаила I.  «Журнал Азии  и Африки», №3. М.,1964. 
34.Петрушевский И. П. Из истории Ширвана. «Исторический журнал», № 1, 
М., 1944. 
35.Петрушевский  И.  П.  Внутренняя  политика  Ахмеда  Ак-Коюнлу.  В  кн.: 
«Сборник статей по истории Азербайджана». Баку, 1949. 
36.Петрушевский  И.  П.  Государство  Азербайджана  в  XV  веке.  В  кн.: 
«Сборник статей по истории Азербайджана». Баку, 1949. 
37.Петрушевский И. П. Азербайджан в   XV-XVII вв. В кн.: «Сборник статей 
по истории Азербайджана». Баку,1949. 
38.Петрушевский  И.  П.  Восстание  ремесленников  и  городской  бедноты  в 
1571-1573 гг. В кн.: «Сборник статей по истории Азербайджана». Баку, 1949. 
39.Петрушевский  И.  П.  Очерки  по  истории  феодалъных  отношений  в 
Азербайджане и Армении в XVI — начале Х1Х вв. 
 
Л., 1949. 
40.Петрушевский  И.  П.  Иран  в  составе    государство  Сефевидов.  В  кн.: 
«История Ирана с древнейших  времен  до  конца XVIII века». Л., 1958. 

---