175
daxili möhkəmliyin təminatçısı rolunu oynayır. Şəkil 10.4-də
bu dəyişiklik yüksək artım tempində mənfi nəğd axınları
şə
klində, aşağı artım tempində isə müsbət nəğd axınları şək-
lində göstərilib (formalaşmış bazarda). Tənəzzüllə xarakterizə
olunan məhsulun həyat dövründə artan təzyiqlər nəticəsində
mənfəət göstəricisi aşağı düşür, lakin investisiya səviyyəsi
minimal vəziyyətdə qalır. Həyat dövrünün bu mərhələsində
məhsulun mövcudluğu, ancaq pul vəsaitlərinin daxil olmasına
səbəbindəndir və daxil olan pul vəsaiti köhnə məhsulların ba-
zardan çıxarılmasından sonra yeni məhsulların meydana çıxa-
rılması üçün növbəti nəsil məhsullara yatırılır.
Şə
kil 10.4. Artım matrisi-xüsusi çəkiyə uyğun olaraq
məhsulların inkişaf ssenariləri
176
10.4. Firmanın gəlirləri üzrə qərarların
qəbulu və risklərin idarə edilməsi
Bazar iqtisdiyyatında isə dövlət şirkətlərin heç bir
riskinə görə məsuliyyət daşımır. Məhz bu cəhət bazar iştirak-
çılarını daha sərbəst edir və inkişaf üçün şirkətlərdə stimul
yaranır. Təsadüfi deyil ki, ölkəmizdə şirkətlərin özəlləşdiril-
məsindən sonra ilk sahibkarlar MMC (Məhdud Məsuliyyətli
Cəmiyyət) formasında yaranmağa başladı.
Hazırda dövlət özəl şirkətlərin vəzifələri, bazarın ağır-
lığı, şirkətin itkilərinə görə məsuliyyət daşımır və bütün bunlar
ş
irkətin maliyyə vəziyyətində, təsərrüfat üzrə nəticələrində öz
ə
ksini tapır. Şirkətin fəaliyyətinin əsas göstəricisi onun gəliri
olduğundan, qiymətlərin idarə olunması zamanı risklərin nə-
zərə alınması və onların ölçülməsi məhz maliyyə nəticələri
üzrə hesablanır.
Risk amili şirkətin öz fəaliyyətini aktivləşdirməkdə
mühüm rol oynayır. Məhz riskin mövcudluğu şirkətləri məcbur
edir ki, bazarı daha ətraflı öyrənsinlər və fəaliyyətlərini daha
səmərəli qurmaq üçün digər vasitələr axtarsınlar (fəaliyyətlərini
daha səmərəli qurmaq, yeni bazarlar tapmaq, yeni texnolo-
giyalardan istifadə etmək, marketinq metodlarından istifadə et-
mək, kadr məsələlərini nəzərə almaq və s.).
Adətən peşəkar sahibkarlar risk şəraitində qiymətlərin
idarəedilməsi zamanı belə bir qaydaya üstünlük verirlər –
70/30. Əgər onlar bir işin görülməsinə 70% əmindirlərsə onu
həyata keçirirlər. Yerdə qalan 30% isə uğursuzluq zamanı gö-
rülməli olan işlər onlar üçün stimul rolunu oynayır. Yəni, 30%-
lik itki ehtimalı şirkətləri daha səmərəli yollar tapmağa, daim
düşünməyə vadar edir və gözlənilməz uğursuzluqlar zamanı
qərarlar qəbul etmək üçün stimul rolunu oynayır. Bu, “1/3 prin-
sipi” və ya “məntiqli risk” adlanır. Sahibkar risklərlə daha çox
ə
mtəə və xidmətlərə qiymətlər qoyulması zamanı qarşılaşır.
177
Bu, xammalın, əməyin, enerjinin qiymətlərinin müəyyən edil-
məsi zamanı da eynidir.
Məsələn, şirkətin qiymətqoyma zamanı etdiyi 1%-lik
səhv onun son mənfəətinin 10-12%-ində əks olunur. Həmin
məhsula qarşı tələb daha elastik olduqda isə bu rəqəm iki dəfə
artır. Bu da şirkətin fəaliyyətində böyük təsirdir. Həmin amil
ş
irkəti həm inkişaf etdirdə, həm də iflasa uğrada bilər. Həm də
nəzərə almaq lazımdır ki, güclü inflyasiya zamanı məhsula
olan qısamüddətli qiyməti proqnozlaşdırmaq çox çətindir və bu
zaman -/+5 % həddində səhv adi haldır.
Sahibkarlıq fəaliyyətində alternativ variantların risk dərə-
cələrinin müqayisə edilməsi və onlardan strategiyaya uyğun
olaraq ən səmərəlisinin seçilməsi riskin kəmiyyətcə qiiymətlən-
dirməsini zəruri edir. Çünki bir sıra hallarda və müəyyən dərə-
cədə risklərin qarşısının alınması mümkündür.
Ümumilikdə isə risk nəticəsində yaranan itkilərin
azaldılması üçün risklərn effektiv idarə olunmasını təmin et-
mək zəruridir. Risklərin daim və istənilən şəraitdə mövcud ol-
duğunu nəzərə alaraq, onların fasiləsiz proses olaraq idarə
olunması idarəetmənin səmərəliliyini artıra bilər.
stehsal-ticarət fəaliyyəti zamanı yarana biləcək itki-
ləri əvəzləyə biləcək (kompensasiya edəcək) fondların sahibkar
tərəfindən yaradılması özünüsığortalamanın əsasını təşkil edir.
Özünüsığortalamanın əsas vəzifəsi maliyyə-kommersiya fəaliy-
yəti zamanı yaranmış çətinliklərin operativ şəkildə aradan
qaldırılmasından ibarətdir. Özünüsığortalama prosesi zamanı
müxtəlif növ ehtiyat və sığorta fondları yaradılır. Bu fondlar
təyinatından asılı olaraq natural və pul formasında yaradıla
bilər. Beləliklə, fermerlər və kənd təsərrüfatının digər sub-
yektləri, hər şeydən əvvəl, natural formada sığorta fondları ya-
radırlar: toxum fondu, yem fondu və s. Bunların yaradılması
baş verəcək iqlim şəraitindən asılıdır. Pul ehtiyat fondları göz-
lənilməz xərclərin, kredit borclarının, sahibkarlıq fəaliyyətinin
178
likvidliyi xərclərini ödəmək üçün yaradılır. Bu fondların
yaradılması səhmdar cəmiyyətləri üçün mütləqdir.
Səhmdar cəmiyyətləri və xarici kapitalın iştirakı ilə fəa-
liyyət göstərən müəssisələrdə qanunvericiliyə uyğun olaraq
ehtiyat fondunun həcmi nizamnamə kapitalının 15%-dən az və
25%-dən çox olmamalıdır. Səhmdar cəmiyyətləri ehtiyat fon-
duna, həmçinin emissiya gəlirlərini də, yəni istiqraz vərəqə-
sinin satışı zamanı nominal dəyərilə satış dəyəri arasındakı
yaranan fərqi də daxil edirlər.
Səhmdar cəmiyyətlərin ehtiyat fondu gözlənilməyən
xərclərin maliyyələşdirilməsi üçün, həmçinin istiqraz vərəqə-
lərinin faizlərinin və imtiyazlı səhmlərin dividendlərinin ödə-
nilməsi üçün (bu məqsədlər üçün gəlir az olduğu halda) istifadə
olunur.
Sahibkarlar və vətəndaşlar öz əmlaklarının sığortalan-
ması üçün qarşılıqlı sığortalama cəmiyyəti yarada bilərlər.
179
Test nümunələri
1.
Itkilərin yaranması və mənfəətin əldə оlunmaması
ehtimalı:
a) müflisləşmədir;
b) riskdir;
c) tədiyyə qabiliyyətli оlmamaqdır.
2. Gəlirlilik nə qədər yüksəkdirsə, bir qayda оlaraq:
a) əməliyyat riski yüksəkdir;
b) əməliyyat riski aşağıdır;
c) gəlirliliklə riskin heç bir əlaqəsi yоxdur.
3. Riskin endоgen amilləri fоrmalaşdırır:
a) müəssisənin fəaliyyətinin mikrоmühitini;
b) müəssisənin fəaliyyətinin makrоmühitini;
c) ölkədə siyasi vəziyyət.
4. Qeyri-müəyyənliyin ekzоgen amilidir:
a) əsas istehsal fоndlarının köhnəlməsi;
b) inflyasiya;
c) inkişafın regiоnal və sahəvi xüsusiyyətləri.
5. Riskin şüurlu оlaraq investоrun üzərində saxlanılması nədir?
a) riskdən kənarlaşma;
b) riskin saxlanılması;
c) riskin ötürülməsi.
6. Məhsulun reallaşdırılması ilə bağlı riskdir:
a) kоmmersiya riski;
b) istehsal riski;
c) maliyyə riski.
180
7. Maliyyə riski yaranır:
a) istehsal fəaliyyəti prоsesində;
b) banklarla müəssisələr arasındakı münasi-
bətlərdə;
c) xammal və materialların tədarükü prоsesində.
8. Həm müsbət və həm də mənfi nəticələrin alınması imkanları
verən riskdir:
a) möhtəkirlik riski;
b) xalis risk;
c) sadə risk.
9. Faiz riski:
a) müəssisə tərəfindən əsas bоrcun və faizin
ödənilməməsi təhlükəsidir;
b) valyuta məzənnəsinin dəyişməsi təhlükəsidir;
c) kreditin dəyərinin artması ilə bağlı itki
təhlükəsidir.
10. Kredit riskinin aşağı salınması metоdudur:
a) vergilərdən yayınma;
b) müəssisənin tədiyyə qabiliyyətinin müntəzəm
qiymətləndirilməsi;
c) müxtəlif valyutalarda kreditlərin alınması.
11. Riskin qiymətləndirilməsinin mütəxəssislərin sоrğusuna
sadalanan metоdudur:
a) ekspert;
b) statistik;
c) hesablama – analitik.
12. Qeyri-sistematik investisiya riskidir:
a) likvidlik riski;
b) bazar qiymətlərinin düşməsi riski;
c) inflyasiya riski.
181
13. Təsadüfi kəmiyyətin ehtimallarının bölüşdürülməsi
mərkəzidir:
a) təsadüfi kəmiyyətin riyazi gözləməsi;
b) gəlirliliyin оrta kvadratik kənarlaşması;
c) variasiya əmsalı.
14. Aşağıdakılardan hansı gəlirlilik vahidinə düşən riski
ölçməyə imkan verir?
a) dispersiya;
b) gəlirliliyin оrta kvadratik kənarlaşması;
c) variasiya əmsalı.
15. Hansı halda diversifikasiya pоrtfelin ümumi riskinin daha
aşağı salınmasına imkan verir?
a) qiymətli kağızların gəlirliliyi mənfi kоrelya-
siya оlunmuşdursa;
b) qiymətli kağızların gəlirliliyi müsbət kо-
relyasiya оlunmuşdursa;
c) qiymətli kağızların gəlirliliyi sərbəst təsadüfi
kəmiyyətlərlə ifadə оlunursa.
16. Diversifikasiya səbəb оlur:
a) qeyri-sistematik risklərin azalmasına;
b) qeyri-sistematik risklərin оrtalaşmasına;
c) qeyri-sistematik risklərin artmasına.
17. Risk – menecment:
a) riskin qiymətləndirilməsi sistemidir;
b) riskin idarə оlunması sistemidir;
c) kоnkret şəraitdə yaşamaq kоnsepsiyasıdır.
18. Risk – menecmentin оbyektlərinə aiddir:
a) maliyyə resursları;
b) riskli kapital qоyuluşları;
c) idarəetmə prоsesinin texnоlоgiyası.
182
19. Riskin aşağı salınması metоdlarına aiddir:
a) riskdən kənarlaşmaq;
b) diversifikasiya;
c) özünüsığоrtalama.
20. Investisiya risklərinin yaranması mənbəyidir:
a) faiz dərəcələrinin artması;
b) pulun alıcılıq qabiliyyətinin aşağı düşməsi;
c) mübadilə məzənnəsinin tərəddüdləri.
183
Tövsiyyə olunan ədəbiyyat siyahısı
Azərbaycan dilində
1.
X.H.Kazımlı. Qiymətləndirmənin əsasları. Bakı, 2008.
2.
“Banklarda risklərin idarə olunması haqqında” Qaydalar,
AR Milli Bankı. Bakı, 2009.
3.
Çudakov A.D., Qiymət və qiymətin əmələ gəlməsi – Ali
məktəb üçün dərslik. -М.: РДЛ, 2004.-376 s.
4.
Qarayev .Ş., Ağabəyov Ş.A. və b. Qiymətin əmələ
gəlməsi. Bakı, 2000.
5.
Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti, III cild. Elm, Bakı,
1983.
6.
Sadıqov M., Hüseynov A., Zeynalov V. Koorporativ
maliyyə. - Bakı, 504 s.
Rus dilində
7.
Аббасов А.М., Кулиев Т.А. Экономика в условиях
неопределенности
. Бakı, 2002.
8.
Алгин А.П. Риск и его рол в обшественной жизне. М.,
1989.
9.
В.Е.Есипов, Г.А. Маховикова, В.В.Терехова. Оценка
бизнеса
- СПб: Питер, 2002.
10.
Балдин К.В., С.Н.Воробьев, М. Гардарски. Риск
менеджмент
. М., 2005 – 285 c.
11.
Большой экономический словарь. 5-е изд.- М., 2002.-
1280 с.
12.
Большой aнгло-русский финансово-экономический
словарь
/ под ред. В.И.Осипова. – 2-е изд.- М., 2002.- 960 с.
13.
Грабовый Р.Г., Петрова С.Н., Полтавсев С.И. Риск в
современним
бизнесе. М., 1994.
14.
Гранатуров В.М. Экономический риск: сущность,
методы
измерения, пути снижения. Учебное пособие.
М
:. «Дело и сервис», 2002 – 160 с.
184
15.
Качалов Р.М. Управление хозяйственным риском.
Введение
” – М.: Наука, 2002. – 192 с.
16.
Кемпбелл Р., Макконел, Стенли Л.Брю. Экономикс,
изд
. Азербайджан. Баку, 1992.
17.
Цай Н., Грабовый П.Г., Марашда, Бесом Сайел.
Конкуренция
и управление рисками на предприятиях в
условиях
рынка. Издательство «Аланс», 1997.
18.
Лапуста М.Г., Шаршукаова Л.Г. Риски в предприни-
мательской
деятельности. М.; ИНФРА 1998.
19.
Лобанов А. Риск-менеджмент. Риск, M.; 1999, № 4, –
с
. 43-52.
20.
Чернов В.А. Анализ коммерческого риска. Под ред.
М
.И.Баканова. М.: Финансы и статистика, 1999.
21.
В.В.Боков, П.В.Забелин, В.Г.Федцов. Предпринима-
тельские
риски и хеджирование в отечественной и
зарубежной
экономике. Учебное пособие. М.: 1999.
22.
Овчинников Г.П. Микроэкономика, СПб, 1997.
23.
Н.В.Хохлов. Управление рисками. М.: 1999.
24.
Прилутский В.А. Риск и рынок. M.: 1994.
25.
Риски при осуществлении сделок на рынке ценных
бумаг
.
http://stat.bashedu.ru/konkurs/bakirov/aug/index.htm.
26.
Салимджанова И.К. Ценообразование в налогобла-
жение
- М.: Проспект, 2006. -424 s.
27.
Самуэльсон П. Экономика. М.: Прогресс, 1964.
28.
Сасулин А.И. Цены и ценообразование в системе
маркетинга
. M.: Филин, 1998. - 448 с.
29.
Cимкина Л.Г, Корнейчук Б.В. Микроэкономика. –
CПб, Питер, 2002. – 464 с.
30.
Скамай Л.Г. Способы реакции коммерческой орга-
низации
на возникающие в процессе осуществления
предпринимательской
деятельности
риски
./
http://www.risk-management.ru/arhiv.htm
31.
Слепов В.А., Николаева Т.Е. Ценообразование. - M.
185
ФБК
-Пресс, 2000. - 150 с.
32.
Слепнева Т.А., Яркин Е.В. Цены и ценообразование. -
М
.:, ИНФРА-М, 2001. - 238 с.
33.
Стоянов Е.С. Финансовый менеджмент. М., 1993.
34.
Страхование предпринимательских рисков / МИР
финансовых
технологий
/
http://mir.dem.ru/produkt/business_risk.htm
.
35.
Тони Райе, Брайн Койли. Финансовые инвестиции и
риск
. М. 2004.- 125 с.
36.
Филипп Котлер. Основы маркетинга. M.: Прогресс,
1992.
37.
Финансово-кредитный словарь, т.3, М.: 1994.
38.
Хохлов Н.В. Управление риском. М.: Юнити – Дана,
1999. 239 с.
39.
Черкасов В.В. Проблемы риска в управленческой
деятельности
. М.: Рефл-бук, К.:Ваклер, 1999. 288 с.
40.
Шуляк П.Н. Ценообразование. М.:, Дашков и К, 2002.
41.
Шуляк П.Н. Цены и ценообразование. М.:, Дашков и
К
, 2001. -214 с.
42.
А.И.Зимин. Оценка имущества. М.: 2007.
ngilis dilində
43.
Frank Night. Risk, Uncertainty and profit, 1921
44.
Geoff Kates. Risk management systems 2000. Risk Pro-
fessional, #2/1 February 2000. London Informa Group,
2000. p.19-31.
45.
Luke M.Froeb, Brian F.McCain. Managerial economics,
2009
46.
Morgan Rose. Risk vs Uncertainity or Mr Slate vs Great
aunt
Matilda.
www.econlib.org/cgi-bin/printartcle
2.pl?file=columns/teachers/riskuncertainit.html
47.
Roland Kenett. Towards a grand unified theory of risk.
Operational Risk, London, Infroma Business Publishing,
2000. pp. 61-69.
186
48.
Richard A.Brealey, Stewart C. Myers, Franklin Allen.
Principles of Corporate Finance, McGraw Hill
International Edition, 2008
49.
Robert S.Pinlyck. Microeconomics 7th ed. US, 2006
nternet saytları
50.
http://www.russian-trader.ru
51.
http://www.aboutrisk.info.com/risk
52.
http://www.cfin.ru/
53.
http://www.economist.com
54.
http://www.ft.com
55.
http://www.bcc.az
56.
http://www.e-qanun.az
57.
http://www.garp.az
58.
http://www.businessdictionary.com
59.
http://www.allaboutrisk.com
60.
http://www.cssn.gov.az
61.
http://www.nba.az
187
Няшриййатын мцдири
Камил Щцсейнов
Баш редактор
Исмят Сяфяров
Редактор
Исабя Щцсейнова
Корректор
Сцдабя Манафова
Компйутер operatoru
Тяраня Бахшялийева
Дизайнер
Вцсаля Ахундова
i.e.d., prof. X.Kazımlı,
..........
.Quliyev
qtisadi risklərin
qiymətləndirilməsi
və idarə edilməsi
-----------------------------------------
Dərs vəsaiti
Чапа имзаланыб . 07. 2011. Каьыз форматы 60х84 1/16.
Щяжми ч.в. Сифариш . Сайы 00.
---------------------------------------------------------------------------
" Игтисад Университети " Няшриййаты.
АЗ 1001, Бакы, Истиглалиййят кцчяси, 6
___________________________________________________
Dostları ilə paylaş: |