38
dostlaşmağı bacarmayan İlyas bütün sirlərini, dərdlərini
anası ilə bölüşərdi.
Səhnədə İlyas Əfəndiyevin anasının rolunu ifa edən oxucu görünür. Anası ilə
İlyas əllərində kitab mütaliə edirlər. İlyas üzünü tədbir iştirakçılarına tutub deyir:
Ġ.Əfəndiyev: "Anam keçmiş müsəlman qızları kimi, evdə mollakunə
adamlardan dərs almışdı. Ərəb və rus əlifbalarında
yazıb oxuyurdu. Mütaliəni çox sevirdi. Azərbaycan
dilində çıxan kitabların, demək olar ki, hamısını
oxumuşdu. Mənə ərəb və latın əlifbalarında yazıb
oxumağı da o öyrətmişdi. Uşaq vaxtı anam bizə
oxuduğu
kitablardan
hədsiz-hesabsız
əhvalatlar
danışardı. Onun oxuyub bizə nağıl elədiyi "Ərmənusə",
"İngilis xanımı", "Hind racəsi", "Rüstəm və Zöhrab",
"Əlif Leyla" və sairə kitablar indi də yadımdadır.
Füzulinin "Leyli və Məcnun" əsərini də mən ilk dəfə
anamdan eşitmişdim. Ümumiyyətlə, anamız çox incə
zövqə malik bir qadın idi. Dövrün ictimai hadisələrindən
də baş çıxarırdı. Allahsız olmasa da, mollalardan zəhləsi
gedərdi. Məndə güclü mütaliə həvəsi məhz anamın
təsirilə oyanmışdır".
I Aparıcı: Danışılan bu əhvalatlar, nağıl və əfsanələr İlyasın incə
qəlbinə təsir etmiş, onun sonralar bir yazıçı kimi
formalaşmasında mühüm rol oynamışdır.
Ġ.Əfəndiyev: "...bunları bizə danışanda mənim xəyalımda heyrətli bir
aləm yaranırdı və bu aləmin qəhrəmanları, onların
igidlikləri uzun zaman gözümün qabağından getmirdi.
Mən onların iztirabları ilə həyəcanlanıb pərişan olur,
qələbələrinə sevinirdim və getdikcə xəyalımda yaranan
bu aləm mənə real həyatdan, təsadüf etdiyim insanlardan
(yalnız anamdan başqa) daha artıq xoş gəlirdi... O aləm
daha şirin, daha cazibədar görünürdü".
I Aparıcı: İ.Əfəndiyevə "xoş gələn" bu sirli aləm sonralar onu öz
qoynuna alır, nənəsi və anasının danışdıqları və cib
dəftərlərinə qeyd olunan "maraqlı əhvalatlar" bir sıra
bədii əsərlərin fabulasına çevrilir. Məsələn, Fatma
nənənin danışdığı: "Quşların dilini bilən Süleyman
padşah bütün quşlara əmr edir ki, hər biriniz mənə
dünyanın ən gözəl quş balasını tapıb gətirin! Qarğa çox
axtarır, onlarla quş balasına baxır, axırda özünün
eybəcər balasını dimdiyinə alıb aparır və Süleyman
padşaha deyir: Qibleyi-aləm! Dünyada bundan gözəl quş
39
balası tapmadım" – əhvalatı "Sağsağan" hekayəsində
qələmə alınmışdır – və yaxud, məzmunu "Kitabi-Dədə
Qorqud"dan gələn, xalqımızın yadelli işğalçılara qarşı
mübarizəsindən söhbət açan digər bir əfsanə "Qarı dağı"
hekayəsi üçün əsas olmuşdur. Yazıçının 1991-ci ildə
qələmə aldığı "Vəzir Allahverdi xan və Bəhlul
Danəndə" hekayəsindəki əhvalat da anasının danışdığı
rəvayətlərdən götürülmüşdür.
II Aparıcı: İ.Əfəndiyevin uşaqlıq və gənclik illəri bir tərəfdən belə
əfsanəli və rəvayətli mühitdə keçmişdisə, digər tərəfdən
bolşevik qaragüruhunun və kommunist ideologiyasının
ən qatı dövrünə təsadüf etmişdir. Bütün varlılar kimi
Əfəndiyevlər ailəsi də dövrün ədalətsizlikləri ilə
qarşılaşmışdır. Bunlar isə İlyasın qəlbində dərin iz
salmışdır. Yəqin ki, onun ədəbi qəhrəmanlarındakı, elə
yazıçının öz xarakterindəki kommunist və sovet rejiminə
qarşı narazılıq, zamanın tələbləri ilə barışmamaq meyli
elə buradan əmələ gəlmişdir.
I Aparıcı: Yazıçı hələ uşaq yaşlarından zəhmətə alışmış, mütaliəyə
böyük maraq göstərmiş, məktəbə getməzdən əvvəl
yazıb-oxumağı öyrənmiş, çoxlu kitablar mütaliə
etmişdir. 1921-ci ildə birinci sinifə gedən İlyas 1930-cu
ildə pedaqoji təmayüllü iki dərəcəli orta məktəbi əla
qiymətlərlə bitirmişdir. Məktəbin direktoru Cəmil bəy
Vəzirov, müəllimləri Mehdi Mehdizadə, Cümşüd
Zülfüqarlı, Bəylər Ağayev və b. idi.
Orta məktəbdə oxuyarkən müəllimlərin tapşırıqları ilə
kifayətlənməyən İ.Əfəndiyev dərsdən əlavə, müstəqil
mütaliə yolu ilə çoxlu bədii kitablar, o cümlədən
rus
ədəbiyyatı
klassiklərindən Aleksandr
Puşkin, M.Y.Lermontov, A.P.Çexov,İ.Turgenev, Maksi
m Qorki kimi sənətkarların dilimizə tərcümə olunmuş
əsərlərini mütaliə etmiş, eyni zamanda riyaziyyat və
fizika elmlərinə böyük maraq göstərmiş, coğrafiyanı
həvəslə öyrənmiş, böyük səyyahların, o cümlədən
R.Amundsen,
Nansen, Xristofor
Kolumb, Ameriqo
Vespuççi kimi adamların həyatını diqqətlə izləmişdir.
Əlbəttə, bədii ədəbiyyat və ədəbiyyatşünaslıq onu daha
çox maraqlandırırdı.
Ġ.Əfəndiyev: "Klassik romanlar, pyeslər, poemalarla bərabər, o zaman
40
haqqında çox danışılan professor Friçe, professor Koqan,
professor Köprülüzadə, İsmayıl Hikmət kimi məşhur
ədəbiyyat alimlərinin əsərlərini də yorulmadan, həvəslə
oxuyub balaca dəftərçələrdə özüm üçün konspektlər
çıxarırdım. Mən gələcəkdə Köprülüzadə kimi, professor
Friçe kimi böyük ədəbiyyat alimi olmaq xəyalı ilə hey
həvəslənir, hey oxuyurdum".
II Aparıcı: Dünya ədəbiyyatı və mədəniyyət sahəsində yüksək zirvəyə
qalxmış onlarla sənətkarların həyatı və yaradıcılıq
təcrübəsi bir daha sübut edir ki, böyük ədiblərin, rəssam
və bəstəkarların formalaşıb yetişməsində, öz xalqının
qabaqcıl elm və mədəniyyət xadimi səviyyəsinə
yüksəlməsində bir sıra mühüm həyati amillər həlledici
rol oynamışdır. "Sənətkarı əhatə edən ictimai ədəbi
mühitin bütün mürəkkəblik və çoxcəhətliliyini
öyrənmədən, onun müasirləri ilə əlaqələrinin yerini və
mövqeyini
dəqiq
müəyyən
etmədən
yazıçının
formalaşma və inkişaf prosesini doğru-düzgün
mənalandırmaq çətindir, bəlkə də mümkün deyildir".
I Aparıcı: Əlbəttə, İ.Əfəndiyevin bir gənc kimi yetişməsində, mütaliəyə,
ədəbiyyata, elmə böyük maraq göstərməsində, hər
şeydən əvvəl, ailə tərbiyəsinin, ata-ana ocağının çox
mühüm təsiri olmuşdur. Lakin bu, həlledici səbəb olsa
da yeganə amil deyildi. Yazıçının formalaşıb
yetkinləşməsində, bir sənətkar kimi püxtələşməsində
başqa amillər də olmuşdur ki, bunlardan oxuduğu və
dərs dediyi məktəbin kollektivi, boya-başa çatdığı
bölgənin ictimai-mədəni mühiti, gənclik illərində böyük
həvəslə izlədiyi və maraqla mütaliə etdiyi "Qızıl Araz"
adlı rayon qəzeti, Füzulidə fəaliyyət göstərən xalq teatrı,
ali təhsil aldığı institut həyatı, işlədiyi "Yeni yol",
"Kommunist" və "Ədəbiyyat qəzeti" redaksiyaları və ən
nəhayət Bakı ədəbi mühiti, Yazıçılar İttifaqı çox böyük
təsir göstərmişdir. Düzdür, bu amillərin yazıçıya biri az,
biri çox təsir etmişdir, lakin onların heç biri təsirsiz
qalmamışdır.
II Aparıcı: İ.Əfəndiyevi sənət aləminə aparan yolun başlanğıcı ailədən
və orta məktəbdən keçmişdir. Bu insan həyatının elə bir
anıdır ki, yeniyetmə gənc konkret və müstəqil biliyə
yiyələnməyə, ətrafda baş verən hadisələri dərk etməyə,
mütaliəyə maraq göstərməyə, əqli və zehni qabiliyyətini
inkişaf etdirməyə başlayır. Bu yolun uğurlu
Dostları ilə paylaş: |