24
n
i
i
K
K
1
, yaxud
n
i
i
K
K
1
.
Təhlil olunan üsullardan üçüncüsü dairəvi diaqramın köməyi ilə məmulatın əsas
üstünlüklərinin müqayisəli təhlilinə əsaslanır. Burada seçilmiş keyfiyyət göstəriciləri
toplusu müəyyən qruplara bölünür və hər bir qrupa dairəvi diaqramın müəyyən
sektoru ayrılır. Bal, yaxud faizlə qiymətləndirilən göstəricilərin qiyməti bu
diaqramda qeyd olunur. Diaqramın radiusu seçilmiş bal sisteminə uyğun hissələrə
bölünmüşdür. Beləliklə, diaqramın xarici konturu “ideal” məhsulun səviyyəsini,
sonuncu daxili kontur əməl edilməməsi məhsulu yararsız vəziyyətə gətirən, yaxud
istehsaldan çıxarılmasına səbəb olan minimum tələbləri göstərir (şəkil 2).
Şəkil 2. Dairəvi diaqram üzrə əsas keyfiyyət göstəricilərini (1-28)
müqayisə
etməklə
məhsulun
keyfiyyət
səviyyəsinin
qiymətləndirilməsi
Təklif olunan üsul məhsulun kifayət qədər dəqiqliklə qiymətləndirilməsinə, onun
layihələndirilməsində və istehsalında zəif cəhətləri üzə çıxarmağa, keyfiyyətin
yaxşılaşdırılması üçün müvafiq tədbirlər göməyə şərait yaradır.
Beləliklə, təsvir olunan üsulda məmulatın keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi
25
i
K
f
K
funksional asılılığına gətirilir ki, bu da istifadə olunan üsulların ən
sadəsidir.
Digər tərəfdən təcrübə göstərir ki, verilən asılılıqla kompleks qiymətləndirilən
keyfiyyət səviyyəsi çox zaman istehlak mallarının real keyfiyyət səviyyəsinə uyğun
gəlmir. Odur ki, əksər tədqiqatçılar kompleks keyfiyyət göstəricisini təyin edərkən
onun asılı olduğu arqumentlərə yalnız
i
K
xarakteristikasını yox,
i
sıra nömrəli
xassəyə müvafiq çəki əmsalını da daxil etməyi təklif edirlər. Belə olduqda aşağıdakı
hesablama düsturundan istifadə olunur [4]:
n
i
i
i
m
K
K
1
.
Bu üsula məhsulun keyfiyyətinin kompleks qiymətləndirilməsi üçün kifayək
qədər geniş istifadə olunan aşağıdakı düsturları əlavə etmək olar:
n
n
i
i
i
m
K
K
1
;
n
i
i
i
n
i
i
K
m
m
K
1
1
.
Belə nəticəyə gəlmək olar ki, kompleks qiymətləndirməyə ikinci növ yanaşmada
i
i
i
m
K
f
K
şəklində ümumi asılılıq tələb olunur.
Kvalimetriyada orta kəmiyyətin təyin edilməsi üçün optimal düsturun seçilməsi
geniş mübahisə doğurur və hələlik birmənalı şəkildə təyin olunmayıb [6]. Bəzi
mülahizələrə görə orta ədədi, orta həndəsi, orta harmonik kəmiyyətlər müəyyən
mənada ekvivalentdir və orta kəmiyyətin idarə olunması üçün ümumi düsturun
tapılması vasibdir. Orta kəmiyyətin müəyyənləşdirilməsi üçün düstur riyazi
qanunlardan daha çox qiymətləndirmənin mahiyyətinə əsaslanmalı və konkret məsələ
və şərtdən asılı olaraq şəklini dəyişəbilmə xüsusiyyətinə malik olmalıdır.
Yuxarıda qeyd olunanlarla bərabər onu da göstərmək lazımdır ki, kompleks
göstəricinin tərkib hissələrinin dəyişməsini də nəzərə alan riyazi asılılıqdan istifadə
nəticələrin dəqiqliyini yaxşılaşdırar. Orta ədədi qiymət ona daxil olan bütün
26
göstəricilərdən bərabər dərəcədə asılıdır. Orta həndəsi və orta harmonik
qiymətləndirmə isə son nəticəni onlara daxil olan keyfiyət göstəricilərinin minimal
qiymətinə yaxınlaşdırır. Orta harmonik asılılıqdan istifadə bir sıra üstünlüklərə
malikdir. Bu, nisbətən sadə olması ilə yanaşı yekun (məcmu) göstəricinin ayrı-ayrı
qiymətlərin dəyişməsinə böyük həssaslığını tgmin edir [4].
İstehlak mallarının keyfiyyət səviyyəsinin kompleks qiymətləndirilməsində ən
kiçik diferensiallaşmış qiymətin nəzərə alınması üçün tək-tək xassələrin qiymətinə
düz, baxılan diferensiallaşmış qiymətə tərs mütənasib olan əlavə əmsaldan istifadə
təklif olunur:
i
j
j
i
j
i
K
m
K
m
;
n
i
i
1
1
.
Bu halda kəmiyyətin kompleks qiyməti aşağıdakı düsturla təyin edilir:
n
i
i
i
K
K
1
,
burada
i
K
- i sıra nömrəli göstəricinin diferensiallaşmış qiyməti;
i
- əlavə əmsaldır.
Dolayı (iqtisadi) göstəricilərin kəməyi ilə istehlak mallarının
keyfiyyət
səviyyəsinin kompleks qiymətləndirilməsi geniş tətbiq olunur. Bu halda keyfiyyət
göstəricisi etalon kimi qəbul edilmiş məhsulun istehsalına (istismarına) çəkilən
gətirilmiş xərclərin qiymətləndirilən məhsulun istehlakına (istismarına) çəkilən
gətirilmiş xərclərə nisbəti kimi təyin edilir:
et
i
i
X
X
K
,
burada
i
K
-
i
sıra nömrəli mghsulun keyfiyyət səviyyəsinin göstəricisi;
i
X
-
i
sıra nömrəli məhsulun istehlakına (istismarına) çəkilən xərclər;
et
X
- etalon mghsulun istehlakına (istismarına) çəkilən xərclərdir.
Bəzən məcmu (cəm) göstəricilərlə keyfiyyətin tək-tək parametrləri
arasındakı ümumi asılılıqdan istifadə olunur. Məsələn, məmulatın təkmilləşmə
göstəricisi kompleks kriter kimi qəbul edilərsə, o aşağıdakı asılılıq kimi ifadə olunar: