Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.
Xanlıq dövrünün sonu
15
aparmayacaq (maddə 1), mübahisələri
dinc yolla həll edəcəklər
(maddə 2). İranın hücum edəcəyi halda ona qarşı birgə çıxış
etmək (maddə 3), ticarəti, dənizçilik işini yoluna qoymaq da
(maddə 5-10) nəzərdə tutulurdu.
Çar hökuməti Bakı xanlığının bu birliyə qoşulmaması ilə
razılaşa bilmirdi. Gürcüstanın Rusiyaya qatılması ilə bu xanlığa
çox böyük diqqət verilməkdə idi. Çünki Dəryal dərəsindən
keçən hərbi Gürcüstan yolu təlabatı ödəyə bilmirdi. I
Aleksandrın 12 sentyabr 1801-ci il tarixli, baş komandan
Knorrinqin adına göndərilən buyruğunda bu barədə yazılmışdı:
"Ətraf hakimlər və xalqlarla əlaqə yaratmaqla Rusiyaya meyl
edənlərin sayını çoxaltmaq gərəkdir... (Kür çayının) töküldüyü
yerə və özəlliklə Xəzər dənizində ən yaxşı limana
sahib olan
Bakı xanı vasitəsilə.çalışmalı ki, Gürcüstandakı qoşunlarımız
üçün Qafqazın çətin dağ yolu ilə deyil, Həştərxandan su yolu
ilə yüklərin çatdırılması imkanı əldə edilsin". Buna görə 1803-
cü ildə ayrıca Bakı xanlığı ilə də müqavilə bağlandı.
Georgiyevsk bağlaşması ilk günlərdən dəyərsiz bir kağıza
çevrildi. "Birliyə" qoşulan tərəflər tezliklə İranın deyil, məhz
Rusiyanın təcavüzünə məruz qaldılar. Çünki 1803-cü ildən
yerli xanların nazı ilə oynayan "Pavel siyasəti"nin kortəbii
davamına son qoyuldu. Onun yerini I Aleksandrın "öz" siyasəti,
açıq təcavüzçü bir siyasət tutdu.
3. Rusiya işğalının başlanması
Baş komandan general Sisianov
Çarlıq Rusiyası boyunduruğunun Transqafqaz xalqları
üzərinə yüklənməsındə general-leytenant Pavel Dmitriyeviç
Sisianov (1754-1806) böyük yer tutur. Onun soyağacı əski
gürcü əsilzadə ailəsi ilə bağlıdır: babası knyaz Paata Çiçişvili
hələ 1725-ci ildə Kartli çarı VI
Vaxtanq ilə Rusiyaya
köçmüşdü. Sonuncunun nəvəsi olan Pavel Sisianov 1787-91-ci
I mühazirə
16
illər Rusiya-Türkiyə savaşında ordu xidmətində yüksəlmiş,
1794-cü il Polşa üsyanının amansızcasına yatırılmasında
seçildiyi üçün imperatriçadan Georgi ordeni, Minsk
quberniyasında 1500 təhkimli kəndli ilə böyük bir mülk al-
mışdı. "Qızılayaq yaranalın" (V.Zubovun) yürüşündə iştirak
etmlş, 1796-1797-ci illərdə Bakı qalasının komendantı ol-
muşdur.
1803-cü illn fevralında Tiflisə Qafqazın baş komandanı
kimi varan Sisianov, Həştərxan
general-qubernatoru və
Gürcüstanın baş hakimi vəzifələrini tuturdu. Onun gəlişi ilə
Qafqaz xalqlarına qarşı ən qaba hərbi-sümürgəc siyasəti
yeridilməyə başlandı. XIX yüzilin rus hərb tarixçisi N.F.Dub-
rovin onun aşağıdakı sözlərini örnək olaraq almışdır: "Asiyada
bütün andlaşma və danışıqlar heç, güc isə hər şeydir". Qafqaz
Arxeoqrafiya Komissiyası aktlarının ikinci cildində onun 1803-
cü il 31 mart tarixli (Car camaatının silah gücü ilə
çökdürülməsindən bir gün sonra) "Bütün Car camaatına əmri"
verilmişdir. Bu yazı yalnız çar baş komandanın şəxsiyyətinin
deyil, çarlıq siyasətinin açıqlanması baxımından fövqəladə
dəyərə malikdir: "Dinsiz alçaqlar! Mən sizi çox dilə tutdum, siz
isə dağıstanlıları [köməyə] çağırdınız,
sonra da ürəklənib elə bir
şey yazırsınız ki, ləyaqətimə toxunur. Siz doğru deyirsiniz, mən
gürcüyəm, amma nə ağızla bunu yazmağa cəsarət edirsiniz?
Mən Rusiyada doğulmuş, orada böyümüşəm, ruhum da rus
ruhudur. Gözləyin, qoy gəlib ora çıxım, onda evlərinizi deyil,
sizin özünüzü oda yaxacaq, çocuq və qadınlarınızın içalatını
çəkib çıxaracağam. Siz taxıl yığımına kimi sakit oturmağı düşü-
nürsünüz, ancaq Tanrıya and içirəm, tələb olunanı (3520 kq
ipək ödəncini – Red.) verməyincə siz
Car çörəyi yeməyəcək-
siniz. Budur siz xainlərə mənim axırıncı sözüm".
Car-Balakən torpagının işğalı. Quzey Azərbaycanın bu
bölgəsində turklər, avarlar, inqloylar yüzillər boyu yanaşı
yaşayırdılar. Avarların (onlar özlərini baqualal adlandırır-lar)
Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.
Xanlıq dövrünün sonu
17
toplu halında burada yerləşməsi XV yüzilin sonunda başladı. O
zaman kaxetlilər özlərini qorumaq üçün onları bu yaxın
bölgəyə köçürüb qulluq işinə götürürdülər. Məhəmmədhəsən
bəy Baharlıya görə, bu axın 1616-cı ildə şah Abbasın səyləri ilə
başa çatdı.
XIX yüzilin başında rus rəsmi araşdırmaları üzrə "Car-
Balakən azad camaatları" adlanan bölgədə 35 kənd, 5191
kəndli həyəti (orta sayım ilə hər 10 həyətdə 15 ailə) yerləşirdi.
Onlardan Car icması 20 kənd, 1861 həyət; Balakən icması 3
kənd, 800 həyət; Talı icması 5 kənd, 1410 həyət; Muxax icması
3 kənd, 1030 həyət tuturdu. Bununla yanaşı bölgədə "heç bir
icmaya mənsub olmayan və bu icmalarda heç bir tabe kəndi
olmayan" daha doqquz kənd (Katex, Matsex, Qaracalı və b.)
var idi. "Tabe kəndlər" dedikdə, ingiloy və muğalların yaşayış
yerləri nəzərdə tutulurdu. Birinci ad türkləşərək islama keçmiş
kaxetlilərə, ikincisi isə türkləşmiş moğollara aid edilirdi.
Azərbaycan türkləri haqqında isə rus rəsmi qaynağında
bildirilirdi: "Düzənlikdə yerləşən bütün kəndlər ingiloy adlansa
da, sonradan məskunlaşan və tatar (türk - Red.) dilində danışan
kəndlərdə yaşayanlar onların (ingiloyların - Red.) sayından
çıxılmalıdır". Bunlar aşağıdakı kəndlər idi (qaynaqda yer adları
təhrif olunmuş, yüngülcə "gürcüləşmiş" şəkildə yazıya
alınmışdır): Çobanqolu (30 həyət), Keymur (50), Bazar (30),
Almalı (360), Lələli (300), Göglər (20), Katalparax (?),
Göndərqala (30), Boymatlu (8), Patara Lahıc (60), Didi Lahıc
(15), Kürdəmir (20), Padar (30), Paidar (?), Muğanlı (300),
Babalı (8), Qarabaldur (30). Başqa sözlə, bölgənin 35
kəndindən 17-i və onlarda olan 5191 kəndli həyətindən 1233-ü
türkcə danışan toplum idi.
Car-Balakən bölgəsinə qoşun yeritmək üçün Sisianov
Gürcüstanda
gedən iç çəkişməni, mərhum çar İraklinin oğlu
Aleksandrın gəlib buraya sığınmasını bəhanə etdi. Rusiya
qulluğunu öz ata yurdunun və millətinin mənafeyindən uca
I mühazirə
18
tutan Sisianov, Kartli çar nəslini Gürcüstandan yox etməyi
qarşısına məqsəd qoymuşdu. O, gürcü çar ailəsini bütünlüklə
Peterburqa köçürdü (zor işlədildiyi üçün çarın arvadı Deda
Vala ermənilərdən olan general-mayor
Lazarevi xəncərlə vurub
öldürmüşdü). Yalnız İraklinin oğlu Aleksandr ələ keçməmişdi.
O, Azərbaycan xanlarının və İran şahının yardımı ilə Kartli-
Kaxet çarlığını bərpa etmək, dədə-baba hakimliyini özünə
qaytarmaq istəyirdi. Buna görə kiçik bir döyüş dəstəsinin
başında, Gəncəli Cavad xanın araçılığı və yardımı ilə Car
torpağına sığınmışdı.
Sisianov kobudcasına carlıları suçlayaraq, çar oğlu
Aleksandrın dərhal ona verilməsini tələb etdi. Mirzə Adıgözəl
bəyə görə: "Knyaz (Sisianov) ənbər iyli qələmi ilə məktublar
yazdı, onlara (carlılara – Red.) nəsihət edib bildirdi..." İş isə
Rusiya monarxı qarşısında nökərçiliyi üstün tutan XIX yüzil
tarixçimizin yazdığı kimi deyildi. Car camaatının başçıları
Sisianova təmkinlə dolu bir cavab göndərmişdilər. Burada
deyilirdi ki, çar oğlu Aleksandr onların çağırışı ilə deyil, özü
gəlib qonaq kimi bizdən yer istəmişdir, ancaq qonağın, ona
düşmən olan bir kimsəyə verilməsi bizim adətimizdə yoxdur.
Özü
gəldiyi kimi, özü də gedər.
1803-cü il martın başında sayca böyük olmayan rus
əsgəri qüvvəsi beşminlik gürcü qoşunu ilə Car torpağına
soxuldu. Qoşuna iki general-mayor (Orbelian və Qulyakov)
başçılıq edirdilər, amma keçmiş tarixçilər Sisianovun da burada
olduğunu yazırlar. Carlılar Qanıq çayı üstündə çadırlarını qurub
düşmənlə qarşılaşdılar. Sisianovun qoşunu çayın keçidində
carlıları əzdi, aramsız yüyürüb onların "möhkəm aman evi və
ümidgahı olan Balakəni dağıtdılar. Onlara gözəl bir
qulaqburması verdilər..." (Mirzə Adıgözəl bəy). Amma
tarixçinin "gözəl qulaqburması" kimi
qələmə verdiyi iş əslində
Balakənin bütünlüklə dağıdılması demək idi. Rusiyanın o
zamankı hərb tarixçiləri döyüş taktikası baxımından buna heç