Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti «magistraтura məRKƏZI»
Yüklə 0,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
53
Lakin, Qərb ölkələrində geniş tətbiq olunan bu metodlar heç də ideal və nöqsanlardan xali deyildir. Bu hər şeydən əvvəl idarəetmə uçotunun təşkilinin əsas prinsiplərindən biri sayılan «müxtəlif məqsədlər üçün müxtəlif maya dəyəri» tezisinin tələblərindən irəli gələ bilər. Məhz buna görə də, bizim fikrimizcə müasir dövrdə milli mühasibat standartlarını işləyib hazırlayarkən məsrəflərin uçotunun təşkilinin səmərəli variantını seçməyə imkan verən əsas prinsiplərin düzgün müəyyən edilməsi sadalanan nöqsan və çatışmazlıqların aradan qaldırılması üçün əlverişli şərait yarada bilər. Bazar münasibətləri şəraitində qeyri-müstəqim xərclərin bölüşdürülməsi və onların maya dəyərinə daxil edilməsi problemi hələ də mübahisə obyekti olaraq qalır. Məsələ burasındadır ki, artıq bir sıra sənaye müəssisələrində əmək haqqının xüsusi çəkisinin kəskin surətdə artması ilə əlaqədar olaraq onun bazasında bölüşdürülən qeyri-müstəqim məsrəflərin maya dəyərinə daxil edilməsi nəticəsində ayrı-ayn çeşidlər üzrə süni olaraq zərərlilik problemi yaranmışdır. Bizim fikrimizcə, qeyri-müstəqim məsrəflərin əmək haqqına proporsional olaraq bölüşdürülməsi formal şəkildə həmin xərclərlə məhsul (iş və xidmətlər) buraxılışı həcmini sıx surətdə əlaqələndirmək məqsədilə həyata keçirilir. Bundan
başqa, ümumiistehsalat və ümumitəsərrüfat xərclərini bölüşdürülməsi prosesində digər normativ əmsallardan və ya baza göstəricilərindən də (işlənmiş adam-saatların miqdarı; işlənmiş maşın-saatların miqdarı; istehsal fəhlələrinin əsas əmək haqqı məbləği) istifadə oluna bilər. Məhz buna görə də müasir dövrdə bölüşdürmə bazasının və kalkulyasiya obyektinin (burada kalkulyasiya obyekti bütövlükdə əmtəəlik məhsullar və ya yüksək rentabelli məhsullar ola bilər) düzgün və sərbəst surətdə müəyyən edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Göründüyü kimi bazar iqtisadiyyatı şəraitində məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərinin təhlili kompleks proses olmaqla material, əmək və maliyyə resurslarından istifadənin səmərəliliyinin yüksəldilməsi ehtiyatlarının müəyyən edilməsinə əlverişli şərait yaradır və idarəetmənin əsas obyekti kimi 54
qiymətin tənzimlənməsinə bilavasitə təsir göstərir. Ona görə də idarəetmə prosesində bu göstəricinin rolu və əhəmiyyəti nəzərə alınaraq Aksenenko A.F., Bakanоv M.A., Zudilin A.P., Şeremet A.D., Paliy V.F., Petrova V.L., Çumaçеnkо N.Q., Savitskaya Q.V., Abbasоv Q.Ə., Müslümоv S.Y, Kazımоv R.N., Qasımоv S.M. və başqaları tərəfindən istehsala məsrəflərin uçotu və məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərinin təhlili metodikası vaxtı ilə kifayət qədər işlənib hazırlanmışdır (15, 16, 18, 25, 24, 9, 11, 13 ). Lakin, bazar iqtisadiyyatına keçid, mülkiyyət münasibətlərindəki dəyişiklik, kalkulyasiya etmə metodlarının təsərrüfat subyektləri tərəfindən sərbəst seçilməsi, inflyasiya prosesləri, daxili və xarici bazarda rəqabətin güclənməsi kimi amillər məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərinin təhlili metodikasına yeni aspektlərin əlavə olunmasını zəruri edir. Bazar münasibətləri şəraitində məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərinin təhlili metodikasının səmərəliliyi onun göstəricilər sisteminin (I mərhələ) düzgün müəyyən edilməsindən xeyli asılıdır. Çünki maya dəyərini xarakterizə edən analitik və sintetik göstəricilərin hər biri məhsul (iş və xidmətlər) istehsalına çəkilən xərclərin faydalılıq dərəcəsini müxtəlif cür ifadə edir. Məhz bu baxımdan məhsulun (iş xidmətlərin) maya dəyərinin bazar iqti- sadiyyatının tələblərinə cavab verən təhlili metodikasının işlənib hazırlanması üçün «istehsala məsrəflər», «əmtəəlik və satılmış məhsullann maya dəyəri», «əmtəəlik və satılmış məhsulların bir manatına məsrəflər», «müqayisəyə gələn məhsulların maya dəyəri», «mühüm növ məhsullann maya dəyəri» və s. kimi ümumiləşdirici göstəricilərin hesablamaya daxil edilməsi məqsədəuyğun sayıla bilər. Bundan başqa iqtisadi təhlil prosesində «əmtəəlik məhsulun bir manatına əmək məsrəfləri (əmək haqqı və sosial sığortaya ayırmalar)», «əmtəəlik məhsu- lun bir manatına əmək əşyası məsrəfləri», «məsrəflərin hər manatına məhsul istehsalı» və «əmtəəlik məhsulun maya dəyərinin aşağı salınması» adlı xüsusi göstəricilərdən də istifadə oluna bilər. 55
Qeyd etmək lazımdır ki, yuxarıda sadalanan hər bir göstəricinin özünə- məxsus təyinatı və tətbiq edilmə istiqaməti vardır. Buna misal olaraq «əmtəəlik məhsulun maya dəyərinin aşağı salınması» və «müqayisəyə gələn məhsulların maya dəyəri» göstəricilərini vurğulamaq olar. Iki qiymətlə qiymətləndirilən (hesabat ilində qüvvədə olan qiymətlər; bazis ilindəki orta illik qiymət) və təhlil edilən «əmtəəlik məhsulun maya dəyərinin aşağı sa!ınması» məhsul bu- raxılışının hər manatına məsrəflərin səviyyəsinin dəyişmə dərəcəsini, «müqayi- səyə gələn məhsulların maya dəyəri» göstəricisi isə müxtəlif məhsul növlərinin maya dəyərinin dinamikasını xarakterizə edir. Məlumdur ki, məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərinin təhlili meto- dikasının işlənib hazırlanması prosesində tədqiqatın istiqamətlərinin dəqiq müəyyən olunmasının (II mərhələ) mühüm əhəmiyyəti vardır. Fikrimizcə, bazar iqtisadiyyatı şəraitində maya dəyərinin təhlilini dörd istiqamətdə aparmaq daha məqsədəuyğundur: ➣ məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərinin ümumi səviyyəsinin və dinamikasının təhlili; ➣ maya dəyərinə və hər bir məsrəf elementinə təsir göstərən amillərin öyrənilməsi və qiymətləndirilməsi; ➣ məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərinin aşağı salınması ehtiyatlannı aşkar etmək məqsədi ilə konkret məsrəf elementləri üzrə xərclərin təhlili; ➣ satışın həcmi, maya dəyəri və mənfəət göstəriciləri arasındakı funksional asılılığın müəyyən edilməsi və qiymətləndirilməsi. Göründüyü kimi, sadalanan istiqamətlər arasında həm yenilik və həm də diskussiya obyekti olmaq etibarı ilə son üç punkt xüsusi maraq kəsb edir. Buna ilk növbədə maya dəyərinə və hər bir məsrəf elementinə təsir göstərən amillərin təsnifləsdirilməsini (III mərhələ) və qiymətləndirilməsini aid etmək olar.
Yüklə 0,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|